Na początku spotkania przewodniczący Komisji powitał Komisję Wydziału, recenzentów, promotorów, doktorantkę oraz pozostałych obecnych. Następnie poprosił promotora pomocniczego – dr Magdalenę Płotkę o zaprezentowanie życiorysu naukowego doktorantki. Po wystąpieniu promotora pomocniczego doktorantka przystąpiła do piętnastominutowego przedstawienia swojej rozprawy doktorskiej Przypomniała ona, że Włodzimierz Sołowjow jest twórcą pierwszego systemu filozoficznego w Rosji. Po krótkim zaprezentowaniu życiorysu Włodzimierza Sołowjowa doktorantka wyjaśniła w kilku zdaniach jego filozofię, o której pisała w rozprawie doktorskiej, ujmując w szczególności jego estetykę. Doktorantka podkreśliła, że filozofia Sołowjowa jest swoistym programem przeobrażania świata, czyli wprowadzenia stworzenia w formę Bożego piękna. Natomiast samym przedmiotem estetyki Sołowjowa jest piękno udostępnione w doświadczeniu osobowego zjednoczenia człowieka z Bogiem. Niestety dziedzina estetyki, która dominowała w filozofii Sołowjowa nigdy nie doczekała się swojego dzieła. Mgr Natalia Weremowicz podkreśliła również rolę doświadczenia mistycznego w estetyce Sołowjowa. Jest to element, który najbardziej oddaje specyfikę myśli rosyjskiej, którą niezwykle trudno jest poddać pewnej systematyzacji. Badacze myśli Włodzimierza Sołowjowa koncentrują się głównie na metafizyce, kosmologii sofiologicznej, twórczości literacko-poetyckiej. Jednak coraz częściej zaznacza się konieczność uwzględnienia również osobowości filozofa w badaniach nad jego estetyką.

Novum pracy, jak zauważa doktorantka, stanowi ujęcie myśli Sołowjowa z zastosowaniem antynomicznego modelu myślenia. Jest to paradygmat myślenia w kategoriach relacji, dostosowany do relacyjnego sposobu istnienia osoby. Osoba istnieje zarazem w jedności i wielości, co wymaga jednocześnie uznania tożsamości i różnicy. Natomiast celem rozprawy jest uzasadnienie tezy: doświadczenie estetyczne stanowi formę uniwersalnego doświadczenia religijnego, wpisaną w strukturę dynamicznie rozumianego ludzkiego bytu osobowego i wyrażoną w uczuciu.

Piękno ukazuje możliwość doświadczenia estetycznego jako skutek integralnego uczestniczenia człowieka w Bogu. Zasadą tego uczestnictwa jest miłość kosmiczna, która jest uczuciem obejmującym wszystkie formy miłości, a także stanowi współmierną odpowiedź człowieka na miłość Boga. Zatem owo doświadczenie estetyczne jest dziełem miłości, które wyraża się w twórczej postawie realnego człowieka jako istoty przebóstwionej. Wynika z tego, że doświadczenie estetyczne jest doświadczeniem integralnego zjednoczenia z Bogiem i przysługuje ono każdemu człowiekowi, ponieważ każdy człowiek jest osobą. Jest to uczucie miłości kosmicznej sprzężone z określoną postawą, wyrażoną w działalności teurgicznej. Jej właściwy sens tkwi – jak zauważyła mgr Natalia Weremowicz – nie w tworzeniu dzieł artystycznych, zapewniających nam udział w wieczności, lecz w wydobyciu w każdej rzeczy nieprzemijającego dzieła Stwórcy.

Po zaprezentowaniu rozprawy doktorskiej przez p. Weremowicz nadszedł czas na zaprezentowanie recenzji. Jako pierwsza głos zabrała s. dr hab. Tereza Obolevitch (UP JPII), która – ze względu na nieodczytywanie recenzji – zwróciła uwagę na kilka najważniejszych punktów .Siostra prof. oceniła pracę bardzo wysoko. Jest to, według recenzentki, rozprawa niezwykle nowatorska. Brakuje w niej jednak pewnych odniesień, czy też zderzeń z innymi tradycjami filozoficznymi i innymi autorami. Siostra dostrzegła w p. Natalii Weremowicz bardzo duży potencjał badawczy. Ponadto siostra prof. apelowała o publikację rozprawy doktorskiej p. Natalii Weremowicz.

Kolejny recenzent – ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień również z dużym uznaniem wyraził się o wysiłku, jaki autorka włożyła w przygotowanie rozprawy . Podkreślił, że zwłaszcza w pierwszej części pracy doktorantka sięga głęboko do tradycji. Jednak niektóre rzeczy p. mgr Natalii Weremowicz, według ks. prof. Tomasza Stępnia, umknęły, na przykład kwestia rozróżnienia terminów hypostasis i ousia. Należało podkreślić ponadto w rozprawie, że tego rozróżnienia nie dokonali Ojcowie Kościoła, lecz Plotyn. Odwoływanie się jedynie do Ojców Kościoła może spowodować ogromne zagrożenie, że problem ten nie zostanie potraktowany jako problem filozoficzny. Ponadto kolejnym ważnym elementem, na jaki wskazał uwagę recenzent, jest brak w rozprawie ukazania estetyki Włodzimierza Sołowjowa na tle innych estetyk. Otóż pokazanie tego na tle całej tradycji pokantowskiej bardziej ukazałoby oryginalność Sołowjowa. Na zakończenie ks. prof. Tomasz Stępień wyraził swój podziw dla doktorantki za świetne zrozumienie myśli filozoficznej Włodzimierza Sołowjowa.

Po zaprezentowaniu najważniejszych kwestii zawartych w recenzjach nadszedł czas na dyskusję, w której jako pierwsi głos zabrali ponownie recenzenci. Siostra prof. Tereza Obolevitch zapytała doktorantkę o różnicę między ontologicznymi i metafizycznymi założeniami filozofii Włodzimierza Sołowjowa. Pani Weremowicz odpowiedziała, że ontologizm stanowi jedną z podstawowych cech religijnej filozofii rosyjskiej i oznacza jedność bytu i poznania nie w sensie ich identyczności, lecz ścisłej zależności. Poznanie jest możliwe jedynie w warunkach utrzymania wewnętrznej, egzystencjalnej więzi między poznającym a poznawanym. Ontologia będzie więc miała inne znaczenie niż w nowożytnej filozofii zachodniej. Nie jest to „teoria przedmiotu”, ale raczej nauka o rzeczy jako istniejącej. W rozprawie ontologiczne założenia odnoszą się do obrazu światu powstałego na podstawie zintegrowanego doświadczenia rzeczywistości. Określenia te mają charakter symboliczny, np. „wszechjedność”, „bogoczłowieczeństwo”. Nie mogą one być logicznie wyprowadzone jedno z drugiego, lecz występują w całości ujmowanej poprzez doświadczenie religijne. Natomiast założenia metafizyczne odnoszą się do tejże rzeczywistości, ale ujętej w ramach pewnego systemu. Terminami metafizycznymi są takie, jak np. „polarne istnienie”, „harmonia egzystencjalna”. W filozofii Sołowjowa rozróżniamy, ale nie oddzielamy od siebie ontologicznych oraz metafizycznych założeń, ponieważ należą one do różnych, ale ściśle związanych ze sobą, wzajemnie określających się ujęć tej samej rzeczywistości.

Kolejne pytanie zadał drugi recenzent – ks. prof. Tomasz Stępień. Poprosił on o wyjaśnienie estetyki Sołowjowa wobec estetyki pokantowskiej. Doktorantka odpowiedziała, że znaczenie estetyki w myśli zachodniej źródłowo różni się od tego, które Sołowjow nadaje nauce o pięknie. W tradycji niemieckiej początkowo estetyka była działem epistemologii. Następnie pod pojęciem „estetyka” zaczęło się rozumieć teorię i historię sztuki, filozofię twórczości, filozofię historii kultury etc. Według Sołowjowa estetyka oznacza integralne doświadczenie piękna Boga objawionego w stworzeniu, co przekłada się na sposób bycia człowieka przebywającego w relacji z Bogiem. Warunkiem zjednoczenia jest postawa, osiągana poprzez ascezę.

Następnie, gdy recenzenci przyjęli odpowiedzi doktorantki i uznali je za wystarczające, przewodniczący Komisji – ks. prof. Jan Krokos rozszerzył dyskusję na pozostałych członków Komisji.

Ks. prof. dr hab. Jan Sochoń postawił pytanie o rosyjskie inspiracje myśli Sołowjowa. Doktorantka stwierdziła, że Sołowjow jest twórcą pierwszego systemu filozoficznego w Rosji. Jednym z podstawowych źródeł twórczości Sołowjowa jest oryginalna myśl rosyjska. Ugruntowana w doświadczeniu religijnym nie miała ona postaci systemu. Nośnikiem idei nie były traktaty naukowe, lecz sztuka – sztuka ikony, literatura oraz praktyka codziennego życia. Za pierwszego religijnego myśliciela w Rosji, poprzednika Sołowjowa uważa się natomiast genialnego wędrownego filozofa osiemnastego wieku – Grzegorza Skoworodę. Myśl Skoworody stanowi jeden z przykładów sposobu filozofowania typu sokratejskiego.

Następnie pytanie zadała prof. UKSW dr hab. Janina Buczkowska: Czy mówiąc o doświadczeniu estetycznym u Sołowjowa mogłaby Pani wyjaśnić: Jak Sołowjow rozumie „piękno” (jakie cechy przypisuje pięknu)? Czy piękno jest obiektywne? Doktorantka tłumaczyła, że obiektywną podstawą piękna jest stan harmonii egzystencjalnej bądź stan współistotności – uczestniczenia w osobie Boskiej i ludzkiej natury, zachodzącego na poziomie przejawienia istnień Boskiego oraz ludzkiego bytu. Współistotność można także określić jako spełnione istnienie Boga objawionego w stworzeniu, będące zarazem przebóstwionym stworzeniem spełnionym w Bogu. Obiektywną podstawą doświadczenia piękna jest urzeczywistnione bycie Boga, charakteryzujące się doznaniem własnej realności Boga. Doznanie to wyznacza doświadczenie pełni realności, czyli piękna, przez byt stworzony.

Prof. UKSW dr hab. Ewa Podrez poprosiła o wyjaśnienie następujących problemów: Jaka jest wewnętrzna logika systemu Sołowiowa? oraz Jaki jest związek filozofii Sołowiowa z poezją (jaki był wpływ jego filozofii na poezję)? Doktorantka rozpoczęła swoją wypowiedź od treści zawartych w drugim pytaniu. Stwierdziła, że filozofia Sołowjowa wpłynęła na powstanie w Rosji symbolizmu jako kierunku artystycznego. Jego głównymi przedstawicielami w poezji są Aleksander Błok, Andriej Biełyj, Wiaczesław Iwanow. Sołowjow osobiście był przeciwny uznaniu go za „ojca” symbolizmu. Przyczyną stało się to, że symboliści powrócili do rozumienia piękna jako dostępnego władzom naszej natury w jej obecnym stanie. Tym samym symboliści oddalili się od Sołowjowa religijnego znaczenia piękna, otwierającego się integralnemu doświadczeniu władz natury ludzkiej przemienionej w relacji z Bogiem. Po wysłuchaniu niniejszej odpowiedzi p. profesor zrezygnowała z drugiego pytania

Ks. prof. UKSW dr hab. Paweł Mazanka postawił dwa pytania: Wpływ filozofii A. Schopenhauera na filozofię Sołowjowa. Doktorantka odpowiedziała, że A. Schopenhauer miał znaczny wpływ na poglądy Sołowjowa. Szczególnie na początku twórczości rosyjskiego filozofa inspirowała koncepcja woli Schopenhauera. Jednak Sołowjow nigdy nie łączył wolności woli z wolnością od zasad, nie uznawał woli za ślepą, irracjonalną siłę. Będąc zwrócona ku Bogu, wola człowieka odzyskuje wolność w stosunku do uwarunkowań porządku przyczynowo-skutkowego. Wtedy staje się ona tożsama z prawem, jakim jest najwyższe prawo wszechjednoczącej miłości.

Natomiast drugie pytanie było o znaczenie wyrażenia „uczestniczenie w życiu Boga” (ks. Mazanka sugerował możliwość wystąpienia panteizmu w „uczestniczeniu”). Doktorantka tłumaczyła, że uczestniczenie w życiu Boga oznacza integralne zjednoczenie człowieka z Bogiem, zakładające także wysiłek ze strony człowieka. Do uczestniczenia nie wystarczy zjednoczenie w duchu, osiągane w mistycznej jedności Eucharystii, ani w umyśle – w soborowej wspólnocie ludzi jako istot rozumnych, wyrażonej w doskonałym ustroju. Ostateczne zjednoczenie następuje w sferze fizycznej i ma postać „realnej solidarności wszystkich istot”. Innymi słowy, zjednoczenie jest osobowym odniesieniem się do Boga, ludzi oraz materialnej przyrody. Takim osobowym odniesieniem się jest miłość kosmiczna, obejmująca wszystkie formy miłości i odpowiadająca sposobowi istnienia ludzkiej natury Chrystusa i zarazem naturze przebóstwionego stworzenia. W ten sposób miłość kosmiczna stanowi zasadę integralnego uczestniczenia człowieka, bytu duchowo-psychofizycznego, w Bogu.

Uczestniczenie nie prowadzi do panteizmu. Podobne wrażenie może powstać, jeżeli myśl Sołowjowa odczytujemy w kategoriach filozofii Spinozy, bądź filozofii niemieckiej, do których rosyjski myśliciel często nawiązuje. Należy jednak pamiętać, że zapożyczonym pojęciom Sołowjow nadaje nowe znaczenia. Ponadto, bez względu na widoczne podobieństwa, Sołowjow rozchodzi się ze Spinozą, Fichte, Schellingiem, Heglem już na początku, w podstawowej kwestii, mianowicie, w koncepcji Absolutu. Byt absolutny u Sołowjowa nigdy nie zatracił transcendentnego wymiaru, co ostatecznie nastąpiło u Hegla, który utożsamił Absolut z procesem jego stawania się. Współwystępowanie immanencji i transcendencji Absolutu w filozofii Sołowjowa należy rozważać nie w dialektycznym, lecz antynomicznym ujęciu, ponieważ filozofowanie religijnego myśliciela jest o wiele bliższe umysłowości chrześcijańskiej, unaocznionej w sformułowaniu dogmatu trynitarnego niż umysłowości starożytnych klasyków, bazujących na prawach logiki klasycznej.

Następnie przewodniczący Komisji poszerzył dyskusję o zebranych na sali. Pytanie zadał p. Witalij Miśków – doktorant na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej UKSW: Czy Sołowjow odwołuje się do Grzegorza Skoworody? Czy widać w jego pracach wpływ Skoworody? Pani Weremowicz odpowiedziała, że w tekstach Sołowjowa nie spotkała odniesień do poglądów Grzegorza Skoworody. Idee Skoworody są obecne u Sołowjowa chociażby ze względu na przynależność obu filozofów do tradycji religijnej myśli rosyjskiej. Jednak idee te w filozofii Sołowjowa wymagałyby ich odczytania z treści wyrażonej w języku zapożyczonym z filozofii zachodniej.

Wobec braku dalszych pytań przewodniczący Komisji poprosił zebranych o opuszczenie sali, zaś Komisja rozpoczęła dyskusję nad przebiegiem obrony. W wyniku głosowania Komisja postanowiła wystąpić do Rady Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie o nadanie mgr Natalii Weremowicz stopnia naukowego doktora nauk humanistycznych w zakresie filozofii.

Sprawozdanie: dr Anna Kazimierczak-Kucharska

Zdjęcia: Dorota Zapisek