Ks. prof. Jan Krokos, dziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej

1. Posiedzenie Komisji otworzył ks. prof. UKSW dr hab. Jan Krokos, Dziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej UKSW, witając przybyłych gości, członków Komisji oraz doktorantkę.

2. Po powitaniu, prof. UKSW dr hab. Artur Andrzejuk, promotor pracy, przedstawił życiorys naukowy mgr Katarzyny Wasilewskiej-Zembrzuskiej i swoją opinię na temat pracy.

Prof. Artur Andrzejuk przedstawia sylwetkę naukową doktorantki.

Za stołem siedzą: prof. Marek Dziekan, ks. prof. Jan Krokos, prof. Tadeusz Klimski, mgr Katarzyna Wasilewska-Zembrzuska

1. Doktorantka przestawiła główne tezy swojej rozprawy:

a) filozofia społeczna średniowiecznych filozofów arabskich jest syntezą myśli greckiej i tradycji muzułmańskiej;

b) teoria człowieka filozofów arabskich – Al-Farabiego, Al-Gazalego i Ibn Chalduna – stanowi podstawę ich filozofii społecznej;

c) tworzenie społeczeństwa i państwa jest realizacją naturalnej potrzeby człowieka jaką jest zrzeszanie się i współpraca;

d) władza jest konsekwencją życia we wspólnocie.

Prezentacja przedstawiona przez doktorantkę została dołączona do protokołu.

Mgr Katarzyna Wasilewska-Zembrzuska

4. Recenzenci rozprawy doktorskiej, prof. dr hab. Marek M. Dziekan
   i prof. UKSW dr hab. Tadeusz Klimski, przedstawili swoje recenzje.

5. Doktorantka ustosunkowała się do uwag recenzentów:

 Prof. dr hab. Marek M. Dziekan

 Pierwsza uwaga do treści rozprawy: „(...) należało wskazać na miejsce uwzględnionych w rozprawie problemów w myśli analizowanych filozofów jako całości. Z pracy nie dowiadujemy się, czy kwestie te były sednem ich refleksji filozoficznej, czy też znajdowały się na marginesie ich rozważań”.

 Odpowiedź doktorantki: Wskazując miejsce zagadnień społecznych w rozważaniach filozofów arabskich (Al-Farabiego, Al-Gazalego i Ibn Chalduna), można zauważyć, że w filozofii Al-Farabiego problematyka ta była jednym z podejmowanych tematów, obok metafizyki, logiki, matematyki, astrologii czy alchemii. Al-Farabi był uczonym zainteresowanym teoretycznym aspektem zagadnień, a nie praktycznymi rozwiązaniami. Napisał dzieło o państwie doskonałym, oparte na wzorcach platońskich, ale nie zamierzał tego państwa budować.

Drugi z wybranych filozofów – Al-Gazali – nie napisał pracy, która byłaby pełnym ujęciem teorii społecznej czy politycznej. Zagadnienia te pojawiają się w wielu jego dziełach na marginesie rozważań teologicznych i filozoficznych. W poglądach Al-Galalego trudno jest wyraźnie oddzielić teorię polityczną od teologii czy filozofii. Trzeba jednak zaznaczyć, że problematykę społeczeństwa i państwa rozważał on w perspektywie praktycznego zastosowania – jako zasady porządkujące życie społeczne.

Dla trzeciego z filozofów – Ibn Chalduna – zagadnienia społeczne stanowiły główny obszar zainteresowań. Płaszczyznę takich rozważań widział on w historii ujmowanej i rozważanej w nowy sposób, tj. stanowiącej naukę społeczną, zajmującą się opisywaniem: wydarzeń i zmian zachodzących w społeczeństwie, jego rozwoju oraz działalności ludzi sławnych i cenionych. Ibn Chalduna stworzył „nową naukę”, której przedmiotem była cywilizacja ludzka, rozpatrywana z perspektywy historycznej.

Porządkując wskazanych filozofów według ich zainteresowania zagadnieniami społecznymi czy politycznymi, doktorantka jako pierwszego wskazała Ibn Chalduna, dla którego zagadnienia społeczne stanowiły centralny punkt zainteresowań. Na drugim miejscu wymieniła Al-Gazalego, ujmującego zagadnienia społeczne z praktycznego punktu widzenia, a na trzecim Al-Farabiego, dla którego społeczeństwo i polityka stanowiły jedynie fragment szerokiego zakresu podejmowanych zagadnień.

Prof. zwycz. dr hab. Marek M. Dziekan

Druga uwaga do treści rozprawy: „(...) nie wszystko da się porównać ze wszystkim i nie zawsze podobieństwo myśli ma swe źródło w zapożyczeniu czy wpływie. Najbardziej charakterystycznym przykładem takiej próby porównania [podjętej przez doktorantkę] jest dopatrywanie się wpływów myśli arystotelesowskiej na zasadę nakazywania tego, co dobre i zakazywania tego, co złe [obecną w religii i tradycji muzułmańskiej]”.

 Odpowiedź doktorantki: Celem porównania muzułmańskiej zasady nakazywania tego, co dobre i zakazywania tego, co złe z filozofią Arystotelesa nie było przypisanie jej arystotelesowskiego pochodzenia. Celem tym było jedynie wykazanie uniwersalności pewnych koncepcji, powstających w sposób niezależny w różnych religiach i kulturach.

Prof UKSW dr hab. Tadeusz Klimski

 Pytanie: Czy w rozprawie został przedstawiony jeden typ syntezy myśli greckiej i tradycji muzułmańskiej? Czy praca nie pokazuje też innych syntez przy okazji analizy tego tematu?

 Odpowiedź doktorantki: Możliwe jest wskazanie syntezy myśli greckiej i arabsko-muzułmańskiej nie tylko w zakresie rozważań społeczno-politycznych, ale również antropologicznych czy teologicznych. W poglądach przywołanych filozofów (Al-Farabiego, Al-Gazalego i Ibn Chalduna) tradycja religijna, głęboko zakorzeniona w sposobie ich myślenia, łączy się w naturalny sposób z tradycją grecką, jako elementem „przybyłym” i nowym. Rozważania filozofów greckich, Platona i Arystotelesa – szczególnie zaś dokonane przez Stagirytę uporządkowanie wykładu filozofii – pomogło myślicielom arabskim w wyjaśnianiu koncepcji duszy ludzkiej, jej związku z ciałem oraz zagadnień dotyczących Boga i świata.

Prof. dr hab. Tadeusz Klimski, prorektor UKSW

6. Doktorantka ustosunkowała się do pytań członków Komisji:

Ks. prof. dr hab. Edmund Morawiec

 Pytanie 1: Jak można określić typ zależności arabskiej filozofii społecznej od filozofii społecznej właściwej filozofii greckiej?

 Odpowiedź doktorantki: Zetknięcie się z grecką filozofią społeczną zapoczątkowało rozważania myślicieli arabskich dotyczące społeczeństwa i państwa. Zostały podjęte problemy wcześniej nierozważane. Refleksja myślicieli greckich umożliwiła teoretyczne ujęcie problematyki społecznej, wskazując filozofię jako płaszczyznę jej badania. Można więc stwierdzić, że zależność łącząca społeczną filozofię grecką i społeczną filozofię arabską jest zależnością przyczynowo-skutkową: przyczynę stanowi filozofia grecka, a skutek, problematyka społeczna obecna w myśli muzułmańskie.

Ks. prof. dr hab. Edmund Morawiec (wyżej) i prof. dr hab. Edward Nieznański

Pytanie 2: Czy arabska filozofia społeczna zawiera jakieś elementy niezależne od tradycji greckiej? Czy są w niej obecne rozstrzygnięcia oryginalne, specyficzne dla arabskiej filozofii społecznej?

 Odpowiedź doktorantki: Grecka filozofia społeczna została dobrze przyjęta w tradycji muzułmańskiej, m.in. ze względu na rozważania dotyczące miasta-państwa. Problematyka polis była bliska arabskiemu określeniu społeczności (umma), ze względu na możliwość identyfikowania się z nią i poczucia przynależności do niej. Elementem niezależnym od tradycji greckiej i oryginalnym jest koncepcja wpływu Boga na działania ludzi, zawarta w rozważaniach filozofów arabskich.

Prof. dr hab. Edward Nieznański

 Pytanie 1: Jaką logikę miał na myśli Al-Gazali, twierdząc, że jest ona pomocna w poznawaniu Boga? Czy była to sylogistyka Arystotelesa, jakaś logika arabska czy też tylko tzw. „porządne myślenie”?

 Odpowiedź doktorantki: Al-Gazali krytykował filozofów arabskich (np. Al-Farabiego), którzy korzystali z ujęć filozofów greckich. Podstawą krytycznego odnoszenia się Al-Gazalego wobec tych myślicieli, było przekonanie, że przyjmowali oni rozum za jedne kryterium prawdy, nie doceniając roli religii i Objawienia. Al-Gazali uważał, że powinno się wykorzystywać w rozważaniach narzędzia filozoficzne, wskazane już przez Arystotelesa, tak często jak to jest możliwe, ale podkreślał, że teologia i objawienie zawsze będą ważniejsze niż rozum.   

Na pierwszym planie, ks. prof. Maciej Bała, prodziekan WFCh

Pytanie 2: Czy prezentowani w pracy filozofowie arabscy skłaniali się do hylemorfizmu czy dualizmu, tj. ujęcia duszy i ciała jako niezależnych substancji?

 Odpowiedź doktorantki: Teoria człowieka w filozofii arabskiej obejmowała rozważania dotyczące duszy i ciała. Al-Farabi uważał, że człowiek stanowi połączenie ciała i zależnej od niego duszy. Al-Gazali twierdził, natomiast, że dusza jest ważniejsza od ciała. Człowiek nie jest tylko złączeniem duszy i ciała; dusza przez swoje działanie aktualizuje ciało, jest formą ciała, które w bytowej strukturze człowieka stanowi materia. Z kolei według Ibn Chalduna człowiek jest duszą i ciałem, bytem łączącym w sobie dwa światy. Poprzez ciało jest on złączony ze światem materialnym, a poprzez duszę należy do świata duchowego. Filozofowie arabscy wskazują więc na ścisły związek duszy i ciała.

Prof. UKSW dr hab. Ryszard Moń

 Pytanie: Awicenna również zajmował się filozofią społeczną. Dlaczego w rozprawie nie została uwzględniona jego filozofia? Dlaczego są w niej odsyłacze do pism Platona i Arystotelesa nie ma odsyłaczy do Awicenny?

Odpowiedź doktorantki: W pracy zostały porównane poglądy trzech filozofów, w pismach których widoczny jest wpływ myśli greckiej. Wpływ ten miał różne natężenie: od żywego oddziaływania widocznego u Al-Farabiego, poprzez krytykę filozofii greckiej podjętą przez Al-Gazalego aż do Ibn Chalduna, dla którego filozofia ta była elementem kultury i tradycji naukowej. Awicenna nie został przywołany w pracy ze względu na przyjęty schemat badań, a ponieważ Al-Gazali krytykował Awicennę, dlatego myśl Al-Gazalego została uznana za cenniejszą dla problematyki podjętej w rozważaniach.  

Prof. Anna Lemańska, prof. Ewa Podrez, mgr Urszula Wolska (od lewej w pierwszym rzędzie).

Wyżej: mgr Natalia Weremowicz, mgr Milena Banasiak i mgr Bożena Listkowska

Prof. UKSW dr hab. Paweł Mazanka

Pytanie: W XIII i XIV wieku w Europie toczyły się dyskusje na temat tego, czy państwem powinna kierować władza kościelna czy władza świecka. Był to początek laicyzacji Europy. Dyskusja ta zakończyła się Wielką Rewolucją Francuską. Czy w średniowiecznej tradycji muzułmańskiej można odnotować procesy laicyzacyjne podobne do tych, które miały miejsce w XIII i XIV wieku w Europie?

Odpowiedź doktorantki: Na gruncie arabsko-muzułmańskim nie można wskazać procesu laicyzacji przebiegającego w tak radykalny sposób. Przyczyną tego jest trwała i żywa obecność zagadnień dotyczących Boga i religii w poglądach myślicieli muzułmańskich. Myśliciele ci, w rozważaniach dotyczących zagadnienia władzy nie wykluczali oddawania jej w ręce świeckich – urzędników państwowych dbających np. o bezpieczeństwo państwa. Jednak rolą władcy było przede wszystkim zabezpieczenie działania prawa religijnego oraz właściwe kierowanie ludźmi.

Pani Agata Wasilewska, mama doktorantki

Prof. UKSW dr hab. Ewa Podrez

Pytanie 1: Jaki jest związek pomiędzy arabską filozofią społeczną i polityczną? Dlaczego w temacie pracy wykorzystane zostało określenie „filozofia społeczna” a nie „filozofia polityczna”?

Odpowiedź doktorantki: Mimo, że myśliciele arabscy odróżniali społeczeństwo od państwa, w myśleniu ich istniał ścisły związek między tymi dwoma zagadnieniami. Państwo było rozumiane jako naturalna konsekwencja istnienia społeczeństwa, tak jak naturalne jest łączenie się ludzi we wspólnoty. Dlatego konieczne było rozważenie jednocześnie tych dwóch zagadnień. W zastosowanym terminie „filozofia społeczna”, ujętym symbolicznie, mieszczą się zagadnienia dotyczące społeczności, państwa, polityki i władzy.  

Pytanie 2: Czy średniowieczna filozofia społeczna miała jakiekolwiek reperkusje w kolejnych wiekach? Czy polemizowano z nią? Czy zaistniała ona w świadomości świata arabskiego?

Odpowiedź doktorantki: Filozofia społeczna jest ważną częścią rozważań myślicieli arabskich. Z dostarczonymi przez nią rozwiązaniami nie polemizowano. Można jednak wskazać na zmianę ważności tej problematyki w kolejnych wiekach: od wyraźnego wpływu filozofii greckiej u Al-Farabiego, poprzez Al-Gazalego ujmującego zagadnienia społeczne w ramach rozważań teologicznych przy jednoczesnym wskazywaniu ich praktycznego zastosowania w porządkowaniu życia społecznego, aż do Ibn Chalduna, który właściwe miejsce dla problematyki społecznej znalazł w historii i z perspektywy historycznej badał rozwój społeczeństwa i państwa.

Ks. prof. UKSW dr hab. Jan Krokos

Pytanie 1: Czy u opisanych w pracy filozofów arabskich występuje filozofia społeczna jako pewien system czy filozofowie ci mają tylko pewne poglądy na problematykę społeczną?

Odpowiedź doktorantki: Badając poglądy trzech wybranych filozofów (Al-Farabiego, Al-Gazalego i Ibn Chalduna) można stwierdzić, że dla Al-Farabiego i Al-Gazalego zagadnienia społeczne stanowiły jedynie część podejmowanych zagadnień. Nie tworzyły one systemu; były pewnymi poglądami na problematykę społeczną. Natomiast dla Ibn Chalduna problematyka społeczna stanowiła zagadnienie tak ważne, że stała się przedmiotem badań stworzonej przez niego „nowej nauki”, ujmującej tę problematykę z perspektywy historycznej.

Pytanie 2: Co w systemie arabskiej filozofii społecznej stanowiło principium: myśl grecka czy myśl muzułmańska?

Odpowiedź doktorantki: W arabskiej filozofii społecznej podstawą jest myśl muzułmańska, ujęta i wyjaśniona w nowy i twórczy sposób pod wpływem poglądów i rozwiązań dostarczonych przez filozofów greckich. 

7.      Doktorantka odpowiedziała na pytania obecnych na sali gości:

Mgr Natalia Weremowicz

Pytanie: W filozofii greckiej rzeczywistość ujmowano z perspektywy racjonalnej, poznawczej. Co do opisanej w pracy syntezy wniosła tradycja muzułmańska?

Odpowiedź doktorantki: W tradycji muzułmańskiej podstawą i punktem odniesienia jest Bóg. Człowiek, tworzący społeczności, rozważany jest w relacji do Boga. Muzułmańskim elementem syntezy jest podkreślenie roli Boga oraz religii w życiu człowieka.

Mgr Milena Banasiak i mgr Bożena Listkowska, sekretarz Komisji

Mgr Janusz Idźkowski

Pytanie: Co z filozofii greckiej przetrwało do dziś w tradycji muzułmańskiej?

Odpowiedź doktorantki: Filozofia grecka poprzez wieki stała się w naturalny sposób częścią tradycji muzułmańskiej, a jej elementy na trwale wpisały się w rozważania myślicieli arabskich, stając się częścią kultury muzułmańskiej.

8.      Następnie doktorantka i goście opuścili salę, w której odbyła się dyskusja recenzentów i członków Komisji nad przebiegiem obroną pracy doktorskiej.

9.      W wyniku głosowania Komisja postanowiła przedstawić Radzie Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej UKSW uchwałę o nadanie mgr Katarzynie Wasilewskiej-Zembrzuskiej stopnia naukowego: doktor nauk humanistycznych w zakresie filozofii.

Indeks doktoranta po obronie

Prof. Marek M. Dziekan i prof. Artur Andrzejuk

Mgr Michał Zembrzuski, mąż doktorantki, ona sama oraz mgr Bożena Listkowska

O. prof. Paweł Mazanka CSRR

Pamiątkowa fotografia (od lewej): prof. Tadeusz Klimski - prorektor UKSW i recenzent w przewodzie doktorskim, mgr Bożena Listkowska - sekretarz Komisji Rady Wydziału, prof. Artur Andrzejuk - promotor, mgr Katarzyna Wasilewska-Zembrzuska, prof. Marek M. Dziekan - recenzent, ks. prof. Edmund Morawiec, ks. prof. Paweł Mazanka, prof. Edward Nieznański, mgr Michał Zembrzuski - mąż doktorantki.

Mgr Michał Zembrzuski z żoną, doktorem nauk humanistycznych

Sprawozdanie: Bożena Listkowska

Zdjęcia: Izabella Andrzejuk