Posiedzenie dziewiętnaste (17 marca 2005 r.): Lingwistyka filozoficzna a historia filozofii  (mgr Adam Królikowski)

Prof.A.Andrzejuk przedstawił prelegenta, mgra Adama Królikowskiego, który zaprezentował referat: Lingwistyka filozoficzna a historia filozofii.

1. Na wstępie wykładu Referent scharakteryzował podział języków na naturalne i sztuczne.

Pierwsze są przedmiotem badań lingwistyki (językoznawstwa), natomiast drugie - logiki języka oraz semiotyki. Semiotyka stanowi ogólną teorię znaków, w tym znaków językowych (wyrażeń). Jej dział zwany semantyką języka zajmuje się stosunkami zachodzącymi między tymi wyrażeniami a rzeczywistością (desygnowanie, konotowanie, denotowanie, itp.). Niektórzy jednak autorzy (jak J.Pelc) wydzielają semiotykę obok logiki i lingwistyki, jako osobną dziedzinę interdyscyplinarną. Wówczas wyróżniają w niej logikę języka jako dyscyplinę formalną.

2. Lingwistyka, jako nauka o językach naturalnych, bada ich powstanie, rozwój, budowę, funkcjonowanie oraz związki między nimi. Wśród jej działów wymienić można gramatykę, semantykę, etymologię, czy leksykologię. Na terenie nauk filozoficznych wyróżnić można lingwistykę filozoficzną, jako szczególny przypadek zastosowania językoznawstwa w pracy badawczej i dydaktyce filozofii. Obok historii filozofii i logiki filozoficznej, lingwistyka filozoficzna ma za zadanie przygotować warsztat naukowy każdego filozofa (jego słownik, znajomość pojęć historycznych, itd.). Obok tego dziedzina ta prowadzi badania etymologiczne, leksykologiczne i porównawczo-językowe na terenie poszczególnych działów historii filozofii.

3. Od tak rozumianej lingwistyki filozoficznej odróżnić należy filozofie języka (filozoficzne teorie języka i znaku językowego), które zakładają określone stanowiska (ogólno-)ontologiczne. Gdy każda filozofia języka wypowiada się o języku jako o bycie (w języku przedmiotowym), o tyle lingwistyka filozoficzna używa metajęzyka, zatem opisuje język, w którym mówi się (np.o bycie). Stąd wynika jej neutralizm w stosunku do ontologii (metafizyki).

Po tych uwagach metodologicznych, Referent przedstawił obszerny przegląd dzieł, które w historii myśli filozoficznej – w ramach logiki, lingwistyki i filozofii języka – podejmowały różnorodne zagadnienia dotyczące badań nad językiem.

4. W zaprezentowanym katalogu dzieł filozoficzno-językowych, na szczególną uwagę zasługują: pierwsze indyjskie traktaty „Brahmany”, „Gramatyka” Paniniego i „Mimansasutra” Dżajminiego; „Kratylos” Platona i pisma logiczne Arystotelesa; komentarze i przekłady arystotelików, zarówno greckich (Porfiriusz), łacińskich (Apulejusz, Boecjusz), jak syryjskich (Proba, Jan Filoponos, Sargis z Ris'aina, Ahudemmeh); „Etymologie” Izydora z Sewilli; traktaty neoplatoników syryjskich (Bar Bahlula, Awicenna); średniowieczna szkoła „gramatyków spekulatywnych” (Marcin z Dacji, Tomasz z Erfurtu) i ich polemiści (Tomasz z Akwinu, Siger z Brabancji, Jan Duns Szkot); „Ars Logica” Jana od św. Tomasza; „Gramatyka z Port-Royal” i pisma jezykowe Leibniza; „Nauka nowa” Vica i pisma Condillaca; filozofia języka początku XIX wieku (Humboldt, Hoene-Wroński); nurt gramatyki filozoficznej Brentany (Frege, Marty, Husserl, szkoła lwowsko-warszawska); analityczna filozofia języka (Carnap, Wittgenstein, Quine); historia filozofii języka (Gilson), współczesna lingwistyka filozoficzna (Ch. Kahn).

5. Na koniec wykładu, referent przedstawił możliwości szczegółowego zastosowania lingwistyki w ramach historii metafizyki oraz w ontologii (słownik pojęć kategorialnych, uniwersalnych, transcendentalnych). Tak zastosowana dyscyplina staje się częścią wstępną, analityczno-pojęciową każdej ontologii. Część syntetyczną z kolei stanowi ontologika (por. J.Perzanowski), mająca za zadanie uwzględnić w miarę możliwości te wszystkie aspekty bytu, na których ujęcie pozwala logika oraz budowa i słownictwo języka.

Po zaprezentowaniu referatu prowadzący A. Andrzejuk zaprosił do dyskusji.

1) Jako pierwszy głos zabrał dr Tomasz Pawlikowski, który zwrócił uwagę, że w badaniach metafizycznych najpierw uwzględnia się rzeczywistość, potem myśl, a na końcu język. T.Pawlikowski stwierdził także, że posługując się językiem, filozof może skomponować dowolny układ zdań, który w ogóle nie będzie odnosić się do rzeczywistości, co by oznaczało „wpadnięcie w idealizm”. Według dr Pawlikowskiego lingwiści powinni się zajmować językiem filozofów, lecz nie sugerować im jak powinni się nim posługiwać. Następnie T. Pawlikowski uznał, iż wspomniana przez Prelegenta koncepcja zbudowania uniwersalnego słownika języka filozofii jest niemożliwa do zrealizowania, gdyż filozofowie tworzą sprzeczne języki. Dr Pawlikowski zapytał też na czym polegała scholastyka w Indiach?

Odnosząc się do uwag i pytań T. Pawlikowskiego, Prelegent stwierdził, że w badaniach filozoficznych oczywiście trzeba zacząć od rzeczywistości, w czym również pomaga lingwistyka filozofii. Widać to choćby na przykładzie Immanuela Kanta, który, jak pokazuje to wspomniana lingwistyka, odrzucając 10 kategorii Arystotelesa, niesłusznie wymieszał kategorie dotyczące poznania i metafizyki, odrzucając jednocześnie kategorie czasu i przestrzeni.

Co do scholastyki w Indiach, to mgr Królikowski powiedział, że zaczęła się ona  w III lub nawet II wieku przed Chrystusem. Scholastyka ta, to nauka rozwijana w szkołach bramińskich, zawierająca w sobie wszystkie dyscypliny filozoficzne – włącznie z metafizyką i teorią poznania. Scholastyka indyjska posiadała również swoje podręczniki w postaci sentencji – sutr oraz komentarzy do nich. Skończyła się w czasach, gdy w Europie żył Jan Szkot Eriugena. Ostatnim wielkim filozofem owej scholastyki był Sankara. Nowoczesność zaczęła się w Indiach już w XII wieku.

2) Jako kolejny głos zabrał płk dr Jerzy Niepsuj, który zauważył, że referent wyliczył szereg prac, pokazujących, iż badania lingwistyczne towarzyszą filozofii od zarania jej dziejów. W związku z tym J.Niepsuj zapytał się o to, jaka jest geneza tych badań lingwistycznych oraz jakie problemy badawcze stanowią teraz główne inspiracje dla badań prelegenta, skoro w prezentowanym referacie nie były uwzględnione marksizm czy neopozytywizm.

Odpowiadając na pierwsze pytanie A. Królikowski stwierdził, że rozważania lingwistyczne zaczęły się od badań języka hinduskich świętych pism. Te pierwsze badania były czysto gramatyczne, gdyż były poświęcone teorii Słowa – bogini Wadż, która przekazała Wedy. Zostały one ujęte w traktaty, które przez około tysiąc lat nie były zapisywane, lecz przekazywane pamięciowo. Geneza tych badań była więc dwojaka, gdyż szukano odpowiedzi na pytania skąd się wzięły święte pisma oraz jak je zapamiętać? Wydaje się więc, że badania nad językiem do Europy przyszły ze Wschodu. Jako pierwszy zajmował się nimi (etymologią słów) Ferekydes z Syrii, nauczyciel Pitagorasa, który uczył się u magów perskich. Co do pytania o inspiracje problemami badawczymi, to prelegent powiedział, iż głównym inspirującym go problemem jest badanie słownika ontologii i metafizyki w filozofii nowożytnej. W skład tego wchodzą badania etymologiczne i analizy leksykograficzne – zestawienia słów. Oprócz tego pewną inspirację stanowi także tradycja scholastyczna. Jeżeli chodzi o wskazane braki źródłowe, to mgr Królikowski stwierdził, iż w omawianym referacie chciał zaprezentować dzieła mniej znane.

Następnie dr Niepsuj zwrócił uwagę na rolę, jaką dla rozwoju lingwistyki filozoficznej odegrała myśl I. Kanta. Według tego autora bowiem, najważniejszym nie jest badanie umysłu, lecz jego wytworów. Język zaś, to właśnie zespół wytworów umysłu – zobiektywizowanych form. Po za tym, skoro badacze twórczości Kanta swoiście „przekładali ją z niemieckiego na niemiecki”, to również miało znaczenie dla lingwistyki filozoficznej. Według J.Niepsuja konsekwencje tego widać najpełniej w poglądach Wittgensteina, który sformułował swój pogląd na przedmiot filozofii z punktu widzenia języka.

3) Jako kolejny głos zabrał mgr Eryk Łażewski, który zadał trzy pytania:

1)     co to znaczy, że znaki w językach sztucznych to przedmioty czysto geometryczne;

2)     na czym polega teoria znaku;

3)     czy lingwistyka filozoficzna należy do filozofii?

Odpowiadając prelegent stwierdził:

Ad 1) Znaki w językach sztucznych są pozbawione znaczeń. Są więc traktowane wyłącznie jako napis, twór geometryczny. Zajmuje się nimi semiotyka – ogólna teoria znaku.

Ad 2) Wspomniana wyżej teoria znaku bada zatem znaki jako kształty – nie jest filozofią języka, gdyż nie bada języka jako pewnej sfery bytu.

Ad 3) Lingwistykę filozoficzną należy  zaliczyć do dyscyplin pomocniczych filozofii.

4) Następnie dr T. Pawlikowski zapytał czy w lingwistyce filozoficznej są ukryte założenia filozoficzne, a po za tym czy lingwistyka ta nie powinna jednak mieścić się w ramach filologii?

W odpowiedzi mgr Królikowski stwierdził, że w lingwistyce filozoficznej nie ma ukrytych założeń, gdyż ta nauka jest pod tym względem neutralna – stosuje tę samą metodę do każdej filozofii. Co do drugiego pytania, to prelegent zaznaczył, że owa lingwistyka ma się tak do filozofii jak ma się do swojego przedmiotu historia filozofii.

5) Następnie dr K.Wojcieszek stwierdził, iż w prezentowanej koncepcji lingwistyki filozoficznej kryją się dwa niebezpieczeństwa: niebezpieczeństwo oderwania od rzeczywistości oraz niebezpieczeństwo niezauważenia ukrytych założeń. Dr Wojcieszek dodał jeszcze, że problem owych ukrytych założeń w lingwistyce filozoficznej jest taki sam jak w innych naukach szczegółowych. Na koniec K. Wojcieszek zapytał się czy prezentowana lingwistyka może być zaliczona do pomocniczych nauk filozofii?

Odpowiadając prelegent powiedział, że omawiana dyscyplina rzeczywiście powinna być zaliczona do pomocniczych nauk filozofii, mając przy tym mniejszą rangę, niż historia filozofii. Według A. Królikowskiego lingwistykę filozoficzną należałoby umiejscowić między logiką a historia filozofii.

Ponownie głos zabrał dr Wojcieszek zaznaczając, iż lingwistyka filozoficzna może odsłonić filozoficzne treści kultury, które rzekomo nie mają filozofii. Według K.Wojcieszka bowiem każdy człowiek staje przed rzeczywistością, w związku z czym w każdej kulturze znajduje się filozofia, rozumiana jako zapis doświadczenia człowieka poznającego rzeczywistość.

Kończąc posiedzenie prowadzący A. Andrzejuk podziękował prelegentowi za wygłoszenie referatu, a uczestnikom za udział w dyskusji.

Eryk Łażewski, Natallia Zhmura