Dnia 10 grudnia 2014 roku odbyło się trzecie spotkanie z cyklu Otwartych Seminariów z Filozofii Mistyki. Tego dnia wykład pt. „Tomaszowe rozumienie porwania (raptus) i kontemplacji a doświadczenie mistyczne w filozofii tomistycznej” wygłosiła dr Izabella Andrzejuk – wykładowca Wyższej Szkoły Komunikowania, Politologii i Stosunków Międzynarodowych, a także bardzo bliski współpracownik Katedry Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Na początku spotkania tradycyjnie ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień przywitał wszystkich przybyłych, w szczególności zaś prelegentkę, przypominając problematykę, jaką podejmie ona w swoim wystąpieniu.
Dr Izabella Andrzejuk rozpoczęła wykład od zaprezentowania jego planu, wskazując, że zakończenie będzie nieco nietypowe, ponieważ będzie ono podsumowaniem w formie pytań. Przechodząc już do właściwego referatu prelegentka zwróciła uwagę na to, że Tomasz z Akwinu umieszcza raptus głównie w kontekście poznawania. W zagadnieniu pojawia się zatem pytanie o możliwość bezpośredniego poznania Boga w życiu doczesnym. Św. Tomasz wyraźnie wskazuje na negatywną odpowiedź na to pytanie, jeśli chodzi o poznanie Boga wykorzystując jedynie naturalne możliwości człowieka. Są jednak sytuacje wyjątkowe. Do tych sytuacji zalicza się właśnie owo porwanie, czyli raptus, gdy Bóg bezpośrednio dociera do intelektu ludzkiego. Bóg podnosi intelekt ludzki, by ten mógł poznać istotę Boga. Jest to sytuacja, w której władze dążeniowe człowieka są zawieszone.
Dr Izabella Andrzejuk za św. Tomaszem wymieniła podstawowe cechy raptus. Jest to bierność (raptus zawsze jest inicjatywą Bożą, nie zaś ludzką), bezpośredniość, krótkotrwałość i nagłość.
Prelegentka podkreśliła, że Akwinata omawiając raptus wyraźnie wskazuje na fakt, że jest to pewien rodzaj kontemplacji. Czym zatem jest kontemplacja według św. Tomasza? Dr Andrzejuk podkreśliła, że jest to proste ujęcie prawdy oraz jest to działanie właściwe dla intelektu. Kontemplacja jest kilkuetapowa, jednak wszystkie te etapy stanowią jedność dzięki ostatniej czynności, jaką jest proste ujęcie prawdy. Natomiast sam ten proces rozpoczyna się od zmysłowego ujęcia rzeczy, a kończy na kontemplacji Bożej Prawdy.
Prelegentka zwróciła uwagę na bardzo subtelną różnicę między porwaniem a ekstazą. Otóż raptus jest działaniem władzy poznawczej, jest to zatem swoiste zniewolenie. Zaś ekstaza jest to działanie władzy pożądliwej. Dr Izabella Andrzejuk wymieniła podstawowe cechy raptus (lecz już nieco szerzej niż wcześniej):
- intelekt człowieka jest absolutnie pogrążony w Bogu;
- jest to wydarzenie niespodziewane;
- nie można osiągnąć porwania przyrodzonymi siłami;
- jest to wydarzenie nieopisywalne;
- jest krótkotrwałe.
Prelegentka przypomniała, że raptus, według Tomasza z Akwinu, jest doświadczeniem mistycznym. Jest to zatem doświadczenie istoty Boga, ponieważ istota Boga jest Jego istnieniem. Natomiast prof. Gogacz wyraźnie twierdzi, że nie może to być doświadczenie istoty Boga, ponieważ wówczas następowałoby tworzenie pojęć, natomiast, jak już wcześniej zostało wyakcentowane, doświadczenie to jest nieopisywalne, czyli nie dające się wyrazić poprzez pojęcia.
Następnie dr Izabella Andrzejuk zaprezentowała trzy stanowiska tomistów w odniesieniu do zagadnienia raptus: Reginalda Garrigou-Lagrange, Aleksandra Żychlińskiego i Mieczysława Gogacza. Reginald Garrigou-Lagrange mówi o poznaniu Boga, które jest bez rozumowania, jest to poznanie jakby doświadczalne. Jednak nie może być tu mowy o doświadczeniu mistycznym, ponieważ nadal jest to poznawanie Boga w Jego skutkach. Natomiast według Aleksandra Żychlińskiego poznanie Boga jest prostym patrzeniem, kochaniem, jest smakowaniem Boga w duszy. Zaś Mieczysław Gogacz, który podszedł do tematu wyjątkowo metodologicznie rozpoczął od rozróżnienia pomiędzy kontemplacją a doświadczeniem mistycznym. Kontemplacja jest to, według Gogacza, odniesienie intelektu do innego przedmiotu poznania, gdzie bardzo ważną rolę odgrywają relacje osobowe. Natomiast doświadczenie mistyczne nie jest pewną kontynuacją życia religijnego. Jest to raczej pewne doświadczenie dodatkowe. Jeśli w życiu religijnym brakuje na jakimś jego etapie doświadczenia mistycznego, to życie to nadal trwa i rozwija się.
Dr Andrzejuk podkreśliła, że tym różni się koncepcja Gogacza od pozostałych, że wypracował on teorię relacji osobowych. Twierdzi on, że doświadczenie mistyczne jest raczej pewnym wsparciem czy wspomożeniem człowieka na drodze duchowej, jednak nie jest ono warunkiem niezbędnym w rozwoju życia duchowego, życia religijnego.
Po wykładzie nadszedł czas na dyskusję. Jako pierwszy zabrał głos mgr inż. Janusz Idźkowski – doktorant w Katedrze Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej UKSW, który w dość obszerny sposób zaprezentował swoje myśli i refleksje po wysłuchaniu prelegentki. Jego pytanie poniekąd dotyczyło zagadnienia poznania w kontekście kontemplacji. Dr Izabella Andrzejuk stwierdziła, że nie wyklucza możliwości, iż być może kontemplacja Boga nadal jest poznaniem pośrednim. Ks. prof. Tomasz Stępień dodał, że kontemplacja zawsze jest czymś biernym i to również należy uwzględniać zawsze, gdy mowa jest o życiu duchowym.
Kolejne pytanie zabrał mgr Eryk Łażewski – również doktorant w Katedrze Historii Filozofii, który podjął problematykę owych etapów, czy też stopni. Prelegentka przypomniała, że należy pamiętać, o całościowym ujmowaniu tego procesu pomimo jego etapowości. Jest to całość, która się rozwija poprzez zwyczajne etapy poznawania.
Pan Łażewski dopytał jeszcze o kontemplację prawd intelektualnych – czy to już nie jest rozważanie, lecz proste widzenie? Dr Izabella Andrzejuk odpowiedział twierdząco, ale zaznaczyła konieczność nieustannego pamiętania, że do tych prawd intelektualnych dochodzimy poprzez poznanie rzeczy zmysłowych. Dopiero na ich podstawie wyprowadzamy prawdy intelektualne. Jest to intelekt usprawniony w mądrości.
Kolejne pytanie jednej ze słuchaczek dotyczyło porwania jako szczytu zjednoczenia mistycznego. Prelegentka przypomniała, że raptus jest czymś poza kolejnością w zjednoczeniu mistycznym. Jest to sytuacja nadzwyczajna, ale nie jest ona konieczna do rozwoju życia duchowego. Raptus jest zatem pewnym potwierdzeniem najwyższego stanu, czyli właśnie zjednoczenia mistycznego.
Następnie głos zabrał ks. prof. Tomasz Stępień twierdząc, że należy dokonać bardzo dokładnego rozróżnienia pomiędzy raptus a ekstazą. Dr Andrzejuk stwierdziła, że ta granica niestety jest bardzo cienka, z pewnością jednak w ekstazie dążymy do czegoś, natomiast w porwaniu po prostu to otrzymujemy. Na to ks. Stępień zapytał, czy w raptus dowiadujemy się czegoś. Przypomniał on cztery zjednoczenia, jakich doświadczył Plotyn. Po zastanowieniu się, czy to było porwanie czy ekstaza, to w interpretacji filozofii Tomasza z Akwinu byłoby to raptus. Być może to właśnie jest skutek – poznanie Prawdy Bożej, uświadomienie Jej sobie w stopniu najwyższym. Przecież św. Paweł również sam nie mógł dojść do takiej wielkiej świadomości Prawd Bożych.
Wśród zgromadzonego audytorium ostatni zabrał głos ks. dr Jarosław Sobkowiak – prodziekan Wydziału Teologicznego UKSW, który odniósł się do wyrażalności zjednoczenia mistycznego. Można doskonale wiedzieć, czym są Prawdy Boże, ale nie mieć absolutnie żadnych możliwości opisania ich.
Na zakończenie ks. prof. Tomasz Stępień podziękował wszystkim zebranym, szczególne wyrazy wdzięczności skierował w stronę prelegentki. Życząc wszystkim dobrych Świąt Bożego Narodzenia, zaprosił uczestników do udziału w kolejnym spotkaniu, które odbędzie się 14 stycznia 2015 roku, gdy wykład będzie głosił dr Krzysztof Wojcieszek na temat „Kryzys psychiczny jako element rozwoju duchowego świętych”.
 

Tekst i fotografie: Anna Kazimierczak-Kucharska