21 czerwca 2017

W dniu 21 czerwca b.r. odbyło się ostatnie przed wakacjami seminarium z cyklu „Filozofia i teologia”. Tym razem prelegentem był profesor Uniwersytetu Śląskiego, Aleksander Bańka, zaś temat jego wystąpienia brzmiał: „Poznanie mistyczne a poznanie anielskie w świetle doktryny Tomasza z Akwinu”.

Na początku, prowadzący spotkanie, prof. Artur Andrzejuk, zapowiedział prelegenta, wymieniając jego główne zainteresowania naukowe.

Rozpoczynając swoje wystąpienie, A. Bańka zwrócił uwagę, że w tekstach św. Tomasza z Akwinu możemy znaleźć sporo odniesień do tematu poznania anielskiego oraz mistycznego. I tak, o poznaniu anielskim odnajdujemy fragmenty w Summa contra Gentiles, gdzie Akwinata podejmuje temat bytowej struktury aniołów. Zdaniem prelegenta, kwestią istotną dla obu typów poznania jest właśnie ten fragment ze wspomnianego dzieła Tomasza, w którym pojawia się informacja o tym, że byty anielskie nie posiadają możności materialnej. Charakteryzując dalej poznanie anielskie za Akwinatą, prof. Bańka zaznaczył, że aniołowie poznają prawdę umysłowo i w sposób doskonały. Aniołowie więc, będąc inteligencjami, różnią się między sobą zdolnościami poznawczymi, i w ten sposób różnią się także między sobą. Czym doskonalszy jest anioł, tym prostsze i bardziej bezpośrednie jest ujmowanie przez niego prawdy. Aniołowie posiadają wrodzone formy poznawcze, będące dla nich pełnią wiedzy. Tak więc jednym aktem mogą one ujmować i siebie i rzeczywistość (w tym także własną relację do Boga).

Na marginesie problematyki poznawania przez anioła, prelegent zwrócił uwagę, iż między ujęciem przez Kartezjusza funkcjonowania umysłu a Tomaszowym poglądem na temat anielskiego poznania można dostrzec wyraźne analogie.

Z kolei podejmując problematykę poznania mistycznego w człowieku, A. Bańka zauważył, że dzieje się ono bez udziału władz zmysłowych, zakotwiczonych w możności materialnej, a zatem przypomina ono poznawanie anielskie. Jego zdaniem w tekstach Akwinaty pojawia się utożsamienie doświadczenia mistycznego z tzw. raptus (porwaniem). Zjawisko to określił prelegent jako wsobne, polegające na opróżnieniu władz człowieka, po to by we władzach znalazło się miejsce na przyjęcie Boga. Polega ono na całkowitym uwolnieniu się od zewnętrznych bodźców. Dla Akwinaty raptus jest bezpośrednim poznaniem istoty Boga (trzeba dodać, iż Tomasz używa określenia „widzieć istotę Boga”, co wskazuje na poznanie bardzo specyficzne) Bańka zauważył także, że św. Tomasz określa porwanie jako stan, w którym intelekt ludzki „ogląda” istotę Boga, a wszystkie jego władze zmysłowe są odseparowane od władz duchowo-intelektualnych.

Prelegent uzupełnił też Tomaszową koncepcję raptus jako doświadczenia mistycznego o ujęcia na ten sam temat znanego mistyka i znawcy życia duchowego, św. Jana od Krzyża. Wskazał przy tym na takie jego teksty, jak „Droga na Górę Karmel” i „Żywy płomień miłości”, gdzie karmelicki mistyk wymienia cztery typy duchowych widzeń, a wśród nich zaślubiny duchowe, w ramach których władze duszy są skupione „w centrum substancjalnym” i wewnętrznie nasycone Bogiem.

W ramach podsumowania, prof. Bańka zwrócił uwagę, że to wiara jest wewnętrzną drogą do przeżywania tak zwanej nocy duchowej, a w konsekwencji do pogłębienia osobistej relacji człowieka z Bogiem aż do poziomu doświadczenia mistycznego. W nim – zdaniem prelegenta – Bóg staje się formą poznawczą intelektu ludzkiego. Zauważył również, że takie ujęcie relacji człowiek – Bóg niesie ze sobą określone konsekwencje teologiczne, chociażby w rozumieniu, czym jest czyściec. Oznacza to bowiem, że jeśli w życiu doczesnym człowiek nie dojdzie do takiego poziomu poznania Boga jakim jest doświadczenie mistyczne, to czyściec po śmierci jest pewnego rodzaju „stanem przejściowym”, wyrównującym owe nieumiejętności człowieka.

W reakcji na wystąpienie prof. Bańki wywiązała się długa i ożywiona dyskusja, która dotyczyła statusu ludzkiej duszy po śmierci człowieka (czy człowiek wciąż pozostaje człowiekiem, czy staje się podobny do anioła?), specyfiki poznania ludzkiego (jak ostatecznie należy traktować ludzkie poznawcze władze zmysłowe: czy jako potrzebne narzędzia, czy jako zbędny balast, który trzeba dystansować?), a także, temu, czy doświadczenie mistyczne należy do porządku ascetyki.

Po zamknięciu dyskusji, prowadzący spotkanie, prof. Andrzejuk, podziękował prelegentowi za ciekawe wystąpienie, a słuchaczom za zaangażowanie w dyskusję. Na tym spotkanie zakończono.

Izabella Andrzejuk