Sprawozdanie z 10. Polskiego Zjazdu Filozoficznego

 

  Poznań 

 15-19 września 2015 

 

 



 W dniach 15-19 września 2015 roku w Poznaniu odbył się 10. Polski Zjazd Filozoficzny, w którym udział wzięła znaczna część pracowników Katedry Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej Instytutu Filozofii Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie oraz współpracowników z innych ośrodków naukowych lub innych wydziałów UKSW. W ramach toczących się na Zjeździe obrad była możliwość zapisania się do poszczególnych sekcji tematycznych, których było prawie trzydzieści. Przedstawiciele naszej Katedry zgodnie ze swoimi zainteresowaniami swoje wykłady zaprezentowali w części historycznej, metafizycznej oraz dotyczącej filozofii polskiej. Wśród pracowników i współpracowników Katedry Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej UKSW wystąpili: prof. Artur Andrzejuk, dr Magdalena Płotka, dr Michał Zembrzuski, ks. dr. hab. Tomasz Stępień (kierownik Katedry Filozofii Religii Wydziału Teologicznego UKSW), dr Anna Kazimierczak-Kucharska, dr Dawid Lipski, mgr Karolina Ćwik, dr Izabella Andrzejuk (z Wyższej Szkoły Komunikowania Politologii i Stosunków Międzynarodowych w Warszawie) oraz dr Bożena Listkowska – adiunkt w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy i dr Marcin Trepczyński z Uniwersytetu Warszawskiego.

 

 

   Prof. dr hab. Artur Andrzejuk   

 


Prof. Artur Andrzejuk wygłosił dwa wykłady podczas Zjazdu. Pierwszy z nich odbył się 17 września w sekcji „Metafizyka i ontologia”. Wykład nosił tytuł „Spór o źródła Tomaszowej koncepcji „esse” jako aktu bytu pomiędzy arystotelizmem i neoplatonizmem”. Już na wstępie prof. Andrzejuk podkreślił, że sam Tomasz z Akwinu przywołuje wiele źródeł historycznych na poparcie tezy o „esse” jako akcie bytu. Pojawiają się tu przede wszystkim poglądy Arystotelesa oraz filozofów arabskich, zwłaszcza Awicenny, a także Boecjusza oraz pewne tezy z „Księgi o przyczynach”. Niezwykle duży wpływ na to zagadnienie miał Gilson, w Polsce zaś Krąpiec, którzy twierdzili, że Akwinata doszedł do tezy o istnieniu jako akcie bytu jedynie pod wpływem analizy ujęć Awicenny, który to pogląd św. Tomasz zaprezentował m. in. w „De ente et essentia”. Jeśli zaś chodzi o źródła przywoływane przez Akwinatę, można je potraktować jedynie jako jego swoistą pomoc w zapewnieniu prawowierności swojej nauce. Jednak, jak zauważył prof. Artur Andrzejuk, Tomasz z Akwinu omawiając w „De ente et essentia” problematykę istnienia, przywołuje również „Księgę o przyczynach”, po to, by uwypuklić własne stanowisko na ten temat. Fakt ten stanowił asumpt dla badaczy do ponownego prześledzenia źródeł Tomaszowej teorii „esse”, przy okazji czego okazało się, jak twierdził np. Heinzmann, że w teorii istnienia Tomasza z Akwinu kryje się nieco zreformowany neoplatonizm. Tymczasem prof. Andrzejuk uważa, że zarówno problematyka „esse” w pismach Tomasza z Akwinu, jak też sposób uprawiania przez niego filozofii wskazuje na to, że był on historykiem filozofii nad wyraz poważnym i równie poważnie traktującym poglądy cytowanych przez siebie autorów. Podobnie było w jego pracy nad problematyką istnienia, gdzie dostrzegł on wiele wątków, na które nikt wcześniej nie zwrócił uwagi, jednak sama jego teoria „esse” jest zupełnie oryginalna i niezależna od pozostałych nurtów zajmujących się tym zagadnieniem. Zatem teoria „esse” Akwinaty nie jest syntezą wielu innych poglądów, lecz stanowi zupełnie nową perspektywę ujmowania tego, czym jest istnienie.

 

 

   Prof. dr hab. Artur Andrzejuk   

 


Drugi wykład prof. Andrzejuka pt. „Filozofowie i filozofia na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie (1939-2009)” został wygłoszony 18 września w sekcji „Filozofia Polska”. Już na samym początku swojego wystąpienia prof. Andrzejuk zwrócił uwagę na ważną kwestię, a mianowicie, że Polski Uniwersytet na Obczyźnie (PUNO) nie stanowił ośrodka badań filozoficznych, ponieważ nigdy nie było tam specjalistycznych studiów filozoficznych. Jednak swego rodzaju zamiłowanie do tej nauki, jak i chęć prowadzenia działalności służącej pogłębianiu wiedzy spowodowały, że na PUNO było wiele wybitnych osobistości, które reprezentowały różnorodne dyscypliny filozoficzne. Można zatem wskazać na pewne tendencje filozoficzne, jakie pojawiły się w czasie działalności tej instytucji. Wydaje się, jak zauważył prof. Artur Andrzejuk, że pierwszą i zarazem chyba najważniejszą cechą filozofii na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie jest jej „praktycystyczne nachylenie” głównie w sensie filozofii społecznej rozumianej przede wszystkim jako etyka i polityka w ujęciu Arystotelesa. Ów praktycyzm jest cechą stanowiącą wręcz znamię filozofii polskiej uprawianej na PUNO. Ważne jest również, że filozofowie, którzy w jakiś sposób byli związani z PUNO zawsze uprawiali filozofię polską bez względu na to, czy było to w kontekście historii filozofii, filozofii nauki, logiki, estetyki czy metafizyki. Polegało to przede wszystkim na nieustannym podkreślaniu wspomnianego już praktycyzmu charakterystycznego dla filozofii polskiej, a także na nieustannym nawiązywaniu do polskiego dorobku filozoficznego na płaszczyźnie wielu dyscyplin filozoficznych. Prof. Andrzejuk po zaprezentowaniu wniosków wynikających z jego wykładu zapoznał słuchaczy z książką o PUNO pt. „Filozofia na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie”, która zawiera teksty różnych autorów na temat uprawianej na PUNO myśli filozoficznej.
Ponieważ problematyka podjęta w ramach wykładu o PUNO jest raczej mało znana, dyskusja była niezwykle ożywiona i z powodu wyczerpania czasu musiała zostać przeniesiona w kuluary, gdzie toczyła się jeszcze bardzo długo.

 

 

   Dr Izabella  Andrzejuk i ks. prof. dr hab. Stanisław Janeczek jako prowadzący obrady   

 


Z kolei dr Izabella Andrzejuk wygłosiła wykład 16 września pt. „Aleksander Żychliński – teolog otwarty na filozofię”. Po krótkiej prezentacji osoby Aleksandra Żychlińskiego, który był tomistą przełomu XIX i XX wieku, autorem licznych tekstów filozoficznych i teologicznych, a także ascetycznych dr Andrzejuk zwróciła uwagę na fakt, że autor ten niezwykle często podejmował zagadnienia zarówno z dziedziny filozofii i teologii, próbując je w pewnym sensie pogodzić. Na zainteresowania naukowe Aleksandra Żychlińskiego w znacznym stopniu wpłynęły liczne funkcje, jakie pełnił – był kierownikiem duchowym w Seminarium Poznańskim oraz Seminarium Kieleckim. To spowodowało, że postanowił szerzej zająć się problematyką życia duchowego. W swoim wystąpieniu I. Andrzejuk zwróciła uwagę, że Żychliński swoją koncepcję życia duchowego i jego rozwoju oparł na fundamencie filozofii tomistycznej. Według Żychlińskiego bowiem filozofia, pozwala we właściwy sposób ukształtować człowieka jako istotę rozumną. Filozofia, według Żychlińskiego, jest najwyższa ludzką umiejętnością, dlatego też nie wahał się określać jej jako mądrość. Tak rozumiana filozofia ma znaczny wpływ na właściwe realizowanie zadań teologii, która niezwykle dużo czerpie z filozofii i wiele jej zawdzięcza. Podsumowując swoje wystąpienie, dr Andrzejuk zwróciła uwagę na fakt, że w świetle poglądów Żychlińskiego można stwierdzić, że dobry teolog powinien mieć bardzo dobre podstawy filozoficzne.

 

 

   Dr Magdalena Płotka   

 


Dr Magdalena Płotka wygłosiła wykład 18 września pt. „Neoplatońskie modele działania w praktycyzmie krakowskim”. Zwróciła ona uwagę na fakt, że w dotychczas prezentowanej literaturze praktycyzm krakowski był w pewnym sensie utożsamiany z myślą via moderna, który to kierunek prezentowali tacy myśliciele, jak Jan Burydan i Jan Duns Szkot. Ich koncepcja określana jest jako woluntarystyczna filozofia działania i opiera się głównie na tzw. „czynnym” szczęściu lub podkreśleniu roli wyboru. Bez wątpienia, jak zauważyła dr Płotka, był to znaczący wkład w formowanie się krakowskiej filozofii praktycznej XV i XVI wieku. Jednak, według prelegentki, obraz wspomnianych źródeł jest niepełny, bowiem kiedy mówi się o źródłach praktycyzmu krakowskiego, bez wątpienia należy uwzględnić ważną rolę wpływów neoplatońskich, zwłaszcza zaś wizji świata zawartej w „Liber de causis”. Otóż polscy filozofowie niejednokrotnie czerpali z neoplatońskiej ontologii, akcentując dynamizm świata oraz liczne szczegółowe rozwiązania związane z ludzkim działaniem i jego rolą w życiu człowieka. Dr Magdalena Płotka wymieniła tu takich myślicieli, jak Wawrzyniec z Raciborza, Jakub z Gostynina i anonimowy autor „Kazania” (BJ 502). Zatem za cel wykładu prelegentka postawiła sobie wskazanie na poszczególne aspekty praktycyzmu krakowskiego, które powstały pod silnym wpływem filozofii neoplatońskiej oraz wykazanie ważności neoplatonizmu Proklosa dla uzasadniania tez praktycystycznej filozofii przez myślicieli krakowskich. W ostatniej części swojego wystąpienia dr Płotka pokazała, w jaki sposób myśl neoplatońska przyczyniła się do odejścia filozofów krakowskich od rozwiązań zaproponowanych wcześniej przez Arystotelesa w kontekście takich zagadnień, jak działanie, kontemplacja, teoria i praktyka.

 

 

   Dr Michał Zembrzuski   

 


Dr Michał Zembrzuski wygłosił swój wykład dnia 16 września w sekcji „Historia filozofii antycznej, bizantyjskiej i średniowiecznej”. „«O miłości! Cóż mogę o Tobie powiedzieć?». Hugona ze św. Wiktora pochwała miłości”. Prelegent zauważył, że pomimo bardzo rozległych zainteresowań pisarskich Hugona ze św. Wiktora (jego twórczość obejmowała problematykę pedagogiczną, egzegetyczną, teologiczną, a także mistyczną), temat miłości był dla niego w pewnym sensie motywem przewodnim, co ilustruje ilość jego dzieł, w jakich problematyka ta się pojawia. Miłość w dziełach Hugona ma charakter wyjątkowy. Hugon rozumiał ją w sposób szczególnie antropocentryczny i humanistyczny. Autor takiego obrazu miłości „wykorzystywał” tę relację do uleczenia stanu człowieka po grzechu pierworodnym. Zatem teoria ta związana jest z poszukiwaniem stabilnego przedmiotu miłości, co pociąga za sobą porzucenie takiego przedmiotu, który tej stabilności nie zapewniał. Miłość w myśli Hugona ze św. Wiktora, co podkreślił prelegent, jest tym czynnikiem, który rzeczywistość ludzką i boską zbliża niezwykle mocno. Możliwość zrównania tych dwóch rzeczywistości daje miłości pierwszeństwo względem wiary, która w życiu chrześcijan nie mogła spełniać swojej roli bez miłości.

 

 

   Dr Anna Kazimierczak-Kucharska   

 


Wykład dr Anny Kazimierczak-Kucharskiej pt. „Żyć czy umierać? – filozofowie starożytni wobec problemu samobójstwa” odbył się 17 września również w sekcji „Historia filozofii antycznej, bizantyjskiej i średniowiecznej”. Prelegentka szczególną uwagę zwróciła na fakt, że w epoce starożytnej śmierć była równie ważnym wydarzeniem, co dzisiaj, jednak stanowiła ona zjawisko raczej normalne, zaś samobójstwo postrzegane było jako czyn godny podziwu dla tego, kto odważył się stawić czoła śmierci. Prelegentka w pierwszej kolejności omówiła szeroko rozumianą problematykę śmierci, którą podejmowali już starożytni filozofowie jońscy, po nich zaś Sokrates, Platon i Arystoteles. W kwestii samobójstwa, którego zagadnienie niejako wyłania się z problematyki śmierci, dr Kazimierczak-Kucharska zwróciła uwagę również na stoików rzymskich, których postawę w tej materii również można interpretować w pewnym określonym nurcie starożytności. W ramach wniosków prelegentka podkreśliła, że podejście do kwestii samobójstwa radykalnie różni się od współcześnie przyjętych konwenansów, które interpretowane są raczej jako „zamach na swoje życie”. Jednak w starożytności postawa samobójcy wzbudzała niejednokrotnie swoisty respekt, była to powiem postawa filozoficzna wiążąca się z ogromną odwagą i określeniem swojego stanowiska wobec śmierci. Natomiast ocena samego aktu samobójczego nie odbywała się w kategoriach sensu stricto moralnych, lecz w kategoriach przyczyn, które niejednokrotnie stanowiły usprawiedliwienie dla takiej postawy.

 

 

   Mgr Karolina Ćwik   

 


Z kolei 17 września swój referat pt. „Filozoficzna problematyka rodzenia słowa w intelekcie człowieka w ujęciu św. Tomasza z Akwinu” zaprezentowała mgr Karolina Ćwik także w sekcji „Historia filozofii antycznej, bizantyjskiej i średniowiecznej”. Prelegentka zwróciła uwagę na konsekwencje realnego spotkania intelektu z bytem, w wyniku czego powstaje słowo serca jako akt rozumienia i w następnej kolejności prowadzi ono do mowy serca jako realnej reakcji woli na słowo. Mgr Ćwik wykazała, że dla św. Tomasza z Akwinu słowo wypowiedziane, czyli słowo, które „pojawia się” na zewnątrz ma przyczynę w „słowie wewnętrznym”, ponieważ verbum cordis ma charakter immanentny względem aktu poznania intelektualnego. To, w jaki sposób przebiega rodzenie słowa w intelekcie człowieka pozwala na dokładne zrozumienie antropologii Tomasza z Akwinu.

 

 

   Dr Dawid Lipski   

 


Tego samego dnia oraz w tej samej sekcji wykład wygłosił dr Dawid Lipski. Wystąpienie, zatytułowane: „Problem jedności substancjalnej w poglądach Wilhelma Ockhama i Jana Dunsa Szkota” wzbudziło znaczne zainteresowanie uczestników sekcji. W swoim wystąpieniu dr Lipski wykazał, w jaki sposób ów ważny spór XIII wieku o jedność i wielość form wpłynął na poglądy Wilhelma Ockhama i Jana Dunsa Szkota. Prelegent zaprezentował tę problematykę na tle całości metafizyki u obu autorów. Z jednej strony pojawiła się „tradycja franciszkańska” z dominującą myślą Bonawentury, z drugiej zaś widoczne jest zupełnie nowe podejście do większości zagadnień metafizycznych. Wydaje się ponadto, że u Ockhama pojawiają się dwie sprzeczne tendencje: po pierwsze - metafizyka, która sprowadza się do wielości nieuporządkowanych w pewnym sensie bytów oraz po drugie - poznanie, które w konsekwencji sprowadza się do aktu wiary. Obie te kwestie stoją w sprzeczności z wyznaczaniem przez franciszkanina wymogów ogólności, konieczności i braku indywidualizacji.
Dzień wcześniej, to znaczy 16 września swój wykład w ramach obrad sekcji „Historia filozofii antycznej, bizantyjskiej i średniowiecznej wygłosił Ks. prof. Tomasz Stępień. Wystąpienie było zatytułowane: „Wiara prowadząca do rozumienia. Wiara jako typ poznania naturalnego w ujęciu św. Augustyna”. Na wstępie prelegent zwrócił uwagę na liczne problemy interpretacyjne słynnego stwierdzenia „fides querens intellectum”, ponieważ w różnych wersjach językowych ma ono nieco inne brzmienie. Jednak dla św. Augustyna ów werset z Księgi Izajasza (7, 9) narzucał interpretacje w aspekcie typów poznania. Ks. prof. Stępień wykazał, że w wypowiedziach św. Augustyna, które dotyczą rozumienia wiary widoczne jest traktowanie tego zagadnienia nie jedynie w porządku nadprzyrodzonym, lecz rozumie on wiarę jako pewien typ poznania naturalnego. Pozwala to na daleko idące wnioski, ukazujące św. Augustyna w zupełnie nowym świetle niż dotychczas uważano.

 

 

   Dr Bożena Listkowska   

 


Trzeciego dna Zjazdu, 17 września w ramach obrad sekcji „Filozofii człowieka” miała wystąpienie dr Bożena Listkowska z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. W swoim wystąpieniu, zatytułowanym „Substancja czy relacja? Spór o koncepcję osoby ludzkiej w filozofii współczesnej”, prelegentka skupiła się na dwóch sposobach rozumienia osoby ludzkiej w tradycji filozoficznej. Pierwszy z nich wyznaczony jest przez ujęcia arystotelizujące i tomistyczne, zaś drugi – przez myśl platońską i neoplatońską. W ten sposób niejako „obok siebie” funkcjonują dwa ujęcia osoby: substancjalistyczne oraz relacjonistyczne. Dr Listkowska zaznaczyła, iż w ujęciu substancjalistycznym bycie osobą przysługuje człowiekowi niejako z natury, zaś w wersji relacjonistycznej uznanie człowieka za osobę jest uzależnione od jego postępowania. Prelegentka w swoim wystąpieniu omówiła szczegółowo oba stanowiska, wskazując zarazem na ich konsekwencje.

 

 

   Dr Marcin Trepczyński   

 


W ramach bogato reprezentowanej sekcji „Historii filozofii antycznej, bizantyjskiej i średniowiecznej” również 17 września miał swoje wystąpienie dr Marcin Trepczyński z Uniwersytetu Warszawskiego. W swoim referacie, zatytułowanym „W jakim stopniu człowiek może poznać Boga według Alberta Wielkiego” dr Trepczyński zaprezentował Albertową matrycę uwarunkowań poznawalności Boga. Prelegent odwołał się w swoim wystąpieniu do późnego i niedokończonego dzieła św. Alberta „Summa theologiae sive de mirabili Dei”. Ostatecznie M. Trepczyński zwrócił uwagę, iż źródeł Albertowego rozumienia poznawalności Boga należy szukać u Pseudo-Dionizego Areopagity oraz u św. Augustyna.
10. Polski Zjazd Filozoficzny w Poznaniu był bardzo bogaty w wiele ciekawych i pouczających wykładów, dzięki czemu reprezentanci Katedry Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej UKSW wrócili z owocami nowej wiedzy i doświadczenia. Wielość sekcji tematycznych pozwalała bowiem na zapoznanie się zarówno z różnymi nurtami aktualnie uprawianej filozofii, jak i z samymi przedstawicielami różnych ośrodków naukowych Polski, co otwiera nowe perspektywy na współpracę.



Autor sprawozdania: dr Anna Kazimierczak-Kucharska