Sprawozdanie

z

Międzynarodowej Konferencji pt. "W kręgu średniowiecznej antropologii"

 


8 GRUDNIA 2011 ROKU

 

       

 W dniu 8 grudnia na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej odbyła się międzynarodowa konferencja "W kręgu średniowiecznej antropologii". Konferencja została zorganizowana przez Katedrę Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej przy współpracy Greckokatolickiego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Preszowskiego (Słowacja)

 

 

Dr Magdalena Płotka, adiunkt w katedrze Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej UKSW,

pomysłodawca Konferencji i przewodnicząca jej Komitetu Organizacyjnego

 

 

Filozoficzna myśl Średniowiecza powszechnie bywa uznawana za myśl teocentryczną, w której człowiek i jego świat są jedynie zagadnieniami marginalnymi. Głębsza refleksja oraz analiza średniowiecznej literatury filozoficznej ukazują jednak, że koncepcja człowieka stanowiła istotny przedmiot rozważań średniowiecznych filozofów. Z racji niejednoznacznej pozycji, jaką człowiek zajmował w średniowiecznym obrazie świata, ujmowany z jednej strony jako animal, z drugiej zaś jako formatus ad imaginem et similitudinem Dei, zagadnienia stricte antropologiczne rodziły szereg znaczących problemów metafizycznych, epistemologicznych, etycznych, psychologicznych oraz teologicznych.

Celem konferencji naukowej pt. „W kręgu średniowiecznej antropologii” była  zatem próba określenia miejsca człowieka w średniowiecznym obrazie świata i odpowiedź na takie pytania jak:

·         W jakiej mierze teorie średniowieczne opierają się na antropologicznej myśli Antyku?

·         Kim w filozofii średniowiecznej jest człowiek?

·         Jaka jest ontyczna natura człowieka?

·         W jakim stosunku pozostaje człowiek do Boga?

·         W jaki sposób można opisać ludzkie procesy poznawcze?

·         Jaka jest struktura ludzkich władz intelektualnych, zmysłowych i wolitywnych?

·         Czego człowiek pragnie?

·         Dlaczego człowiek nawiązuje relacje z innymi?

·         Z jakich powodów podejmuje działania?

      

    Te i inne zagadnienia towarzyszyły w licznych debatach uczestników konferencji, zarówno podczas trwania sesji plenarnych, jak i w trakcie trwania poszczególnych sesji.

 

 

Profesor Tadeusz Klimski, Prorektor ds. współpracy międzynarodowej oficjalnie otwiera konferencję.

Po prawej: Profesor Artur Andrzejuk, Kierownik Katedry Historii Filozofii Starożytnej i  Średniowiecznej UKSW, Organizator konferencji.

 

         

        W czasie trwania międzynarodowej konferencji naukowej W kręgu średniowiecznej antropologii odbyła się dyskusja panelowa zatytułowana: Jedna czy wiele antropologii średniowiecznych? Uczestnikami dyskusji byli: doc. ThDr. PhaedDr. Andrej Slodička, prof. UW dr hab. Mieczysław Boczar, dr Tadeusz Grzesik (UMCS), prof. UKSW dr hab. Tadeusz Klimski, prof. UKSW dr hab. Artur Andrzejuk oraz ks. prof. UKSW dr hab. Tomasz Stępień. Moderatorem dyskusji była dr Magdalena Płotka.

          Rozpoczynając dyskusję dr Płotka zapytała czy można mówić o jednej czy też o wielu antropologiach średniowiecznych zważywszy na humanistyczną filozofię doby renesansu, która powstała i rozwijała się jako opozycyjna w stosunku do filozofii średniowiecznej.

          Jako pierwszy głos zabrał prof. Klimski przypominając, że studia nad filozofią średniowieczną zaczęły się dopiero w XIX w. i nadal trwają; trzeba również pamiętać, podkreślił profesor, że nie wszystkie teksty są znane i dostępne. Mimo to, jego zdaniem, powinniśmy traktować średniowiecze jako jednolity obszar badań, ponieważ w samym średniowieczu podkreślano tą jedność poprzez wypracowywanie jednej teologii, jednej metody badań czy rozważanie i komentowanie tych samych pism. W XIV w. osiągniętą przez wieki średnie jedność gubiono akcentując różne aspekty antropologii.  Współcześnie trzeba odpowiedzieć sobie na pytanie o przedmiot antropologii - w relacji do czego będziemy  rozważali kim jest człowiek; czy będzie to pole metafizyki, etyki, polityki, a może sztuki; czy chodzi nam o antropologię chrześcijańską, muzułmańską, czy też żydowską?

          Jako kolejny głos zabrał prof. Boczar rozważając, czy średniowiecze posiadało jedną czy wiele filozofii. Oczywiście, konkludował profesor, że w średniowieczu mamy do czynienia z wielością filozofii, bowiem epoka trwała prawie dziesięć wieków i trudno uważać, że jest zwartą całością; nawet mediewiści wyróżniają w niej różne okresy – grecki, żydowski, arabski… Zwornikiem jednakże jest filozofia św. Anzelma z Canterbury i jego dewiza fides quaerens intellectum (wiara poszukująca zrozumienia), ponieważ głównym zagadnieniem antropologicznym doby średniowiecza była relacja między człowiekiem a Bogiem. Profesor uznał, że choć istnieją różne ujęcia problemu, to możemy mówić o jednej średniowiecznej antropologii. Prof. Boczar przywołał postać św. Augustyna i jego słowa: Pragnę poznać Boga i duszę. Nic więcej. Wydawało by się krótka i prosta formuła, ale człowiek poznając samego siebie odkrywa, że stanowi go nie tylko dusza. Znane zawołanie biskupa Hippony implikuje inne zagadnienia: relacje między duszą i ciałem, problem formy i substancji, a przede wszystkim dostrzeżenia śladów Stwórcy w człowieku. Człowiek stworzony na obraz Boga nigdy nie traci swego podobieństwa do wiecznego wzoru; grzech może go tylko zaciemniać, należy zatem tak żyć, aby obraz boży w nas jaśniał pełnym blaskiem. Profesor podkreślił, że choć Augustyn był platonikiem, to wiedział i głosił, że Bóg ulepił ludzkie ciało pięknie, a ciało i dusza tworzą osobową jedność.

          Ks. prof. Stępień zgodził się z przedmówcą, co do tego, że możemy mówić o jednej antropologii w średniowieczu, zaznaczył jednak, że należy rozważyć, jak na problem zapatrywali się sami autorzy tego okresu. W średniowieczu uważano, że istnieje jedna antropologia, bo jest tylko jedna wiedza, jedna mądrość. Poza tym należy wspomnieć - kontynuował ks. profesor - że „napęd” antropologii dawała teologia, bowiem aby prowadzić rozważania o dwóch naturach w Chrystusie, trzeba wiedzieć, czym jest natura ludzka, dlatego takie zagadnienia pojawiają się w O dwóch naturach w Chrystusie Boecjusza i w Sumie teologicznej św. Tomasza z Akwinu.

          Następnym uczestnikiem debaty był prof. Slodička, który stwierdził, że nawet rozważając tylko antropologię chrześcijańską mamy do czynienia z różnicami między tym, co proponowało chrześcijaństwo wschodnie - greckie i zachodnie - łacińskie. Jedni myśliciele utrzymywali, że człowiek jest obrazem Boga, inni że jest to obraz zniszczony. Ponad to nie było zgody, co stanowi ten obraz - łaska, wola czy rozum.

 

 

 

Ks. prof Andrej Slodicka z Greckokatolickiego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Preszowskiego

 

.

          Dr Grzesik zaproponował, aby nie mówić o różnych antropologiach lecz o różnych koncepcjach człowieka. Arystoteles rozumiał człowieka jako coś, co się realizuje; chrześcijaństwo uważało Chrystusa za doskonałą realizację ludzkiej natury. Doktor nadmienił, że na poglądy Augustyna w temacie ludzkiego ciała miał wpływ potępiający je manicheizm, którego biskup był wyznawcą w młodości. Głęboka niechęć do ciała była jego zdaniem także powodem tego, że Plotyn nie mógł być chrześcijaninem, ponieważ nigdy by się nie zgodził z doktryną o wcieleniu i zmartwychwstaniu ciał głoszoną przez chrześcijaństwo.

          Do dyskusji włączył się prof. Andrzejuk stwierdzając, że od lat toczy się spór o to, czy jest jedna (jak głosił Gilson) czy wiele (jak uważał Steenbergen) filozofii średniowiecznych. Profesor stwierdził, że jest jedna filozofia średniowieczna, która ma dwa źródła: platońskie i arystotelesowskie z ich chrześcijańskimi interpretacjami. Jako przykład poglądów średniowiecznych autorów na sprawę jedności czy wielości filozofii w tej epoce profesor przywołał osobę św. Bernarda z Clairvaux utrzymującego, że tylko on naucza prawdziwej antropologii, podczas gdy wszyscy inni ją zniekształcają. Innym przykładem tych poglądów jest potępienie niektórych tez św. Tomasza z Akwinu, a wśród nich również kilku tez antropologicznych, co dowodzi, że średniowieczni filozofowie sądzili, że jest tylko jedna prawdziwa wiedza, jedna prawidłowa interpretacja. W świetle tych ustaleń profesor uznał, że nie ma dobrej odpowiedzi na pytanie o to, czy jest jedna czy wiele antropologii w średniowieczu, bowiem każda odpowiedź jest dobra i zła zarazem.

          Ks. prof. Stępień dopowiedział, że należy zwrócić uwagę na etap sporu, jaki toczył się między Gilsonem a Steenbergenem. Obecnie niektórzy badacze uważają Tomasza za neoplatonika. Należałoby zastanowić się czy Tomasz w ogóle myślał o sobie jako o arystoteliku i czy szufladkowanie filozofów ma jakikolwiek sens. Ks. profesor wspomniał, że Torell nawet w bibliografii swojej książki o św. Tomaszu z Akwinu nie umieścił informacji o pracach Gilsona na ten temat.

          Po raz kolejny głos zabrał prof. Andrzejuk konstatując, że odnajdywanie konkretnych wątków w myśli poszczególnych filozofów zależy od panującej mody. Obecnie - kontynuował profesor - jest moda na akcentowanie neoplatonizmu w filozofii św. Tomasza, a nawet uważanie tomizmu za zmodyfikowany neoplatonizm. Jednak badając teksty św. Tomasza łatwo można zauważyć, że Akwinata miał świadomość źródeł, z których korzystał. To odróżnia Tomasza od św. Augustyna, który brał teksty platońskie oraz neoplatońskie i poprawiał je przystosowując do chrześcijaństwa; u św. Tomasza mamy nową metafizykę.

          Dr Płotka dodała, że na jednej z konferencji tomistycznych padło stwierdzenie, że tomizm to czysty heglizm. Następnie zaprosiła uczestników konferencji do zadawania pytań panelistom.

         Pierwsze pytanie padło ze strony dr Michała Zembrzuskiego, którego interesowała relacja między innymi dyscyplinami filozoficznymi a antropologią, a dokładnie czy kwestie antropologiczne stanowiły centrum rozważań dla filozofa średniowiecznego. Dr Zembrzuski rozpatrywał również, jak myśliciele traktowali problematykę związaną z człowiekiem - czy był to temat frapujący, banalny, czy też człowieka demonizowano - dr Zembrzuski doszedł do wniosku, że zagadnienia antropologiczne traktowano w średniowieczu poważnie.

 

Mgr Anna Kazimierczak-Kucharska i dr Michał Zembrzuski - współorganizatorzy Konferencji

 

 

          Odpowiedzi podjął się udzielić ks. prof. Stępień, który nadmienił, że św. Tomasz nie pisał Sumy według kolejności stwarzania kolejnych bytów; że w poszczególnych jej częściach są odejścia i powroty do poszczególnych punktów, np. angelologia umieszczona na początku dzieła wyjaśnia pewne problemy antropologiczne pojawiające się dalej w tekście. Ks. profesor podkreślił, że św. Akwinata miał świadomość odrębności poszczególnych dyscyplin, które opracowywał i je rozdzielał. Tomaszowa metafizyka zaś pojawia się w tle wszystkich jego rozważań, choć czasem jest trudna do uchwycenia przez czytelnika jego pism.

         Następnie mgr Eryk Łażewski zapytał o rolę ciała w antropologii średniowiecznej; czyli czy wcielenie zmieniło stosunek do ciała. Mgr Łażewski odnotował, że prof. Gogacz naucza, iż ciało czyni człowieka osobą w odróżnieniu od Boga i aniołów.

         Po raz drugi odpowiedział ks. prof. Stępień mówiąc, że Augustyn głosił inny stosunek do ciała. Wcielenie Chrystusa przezwycięża potępianie ciała i dowodzi, że rozdział ciała od duszy nie jest stanem naturalnym ani lepszym.  Ks. profesor nadmienił, że już Pseudo-Dionizy Areopagita nauczał, iż platonizm popełnia błąd odmawiając ciału nagrody w niebie. Natomiast w tekstach Platona tam, gdzie jest mowa o pochodzeniu człowieka wywód filozoficzny zastępuje mit, dodał.

          Do dyskusji włączył się prof. Klimski zastanawiając się, jak niematerialny anioł może oddziaływać na materialnego człowieka; takie oddziaływanie wymaga posiadania ciała, lub przynajmniej możności materialnej. Czy w tle nie pojawia się uniwersum - uporządkowana struktura całościowa?

          Jako kolejny głos zabrał dr Andrzej Nowik pytając o antropologię jako koncepcję człowieka będącą przedmiotem formalnym jak rozumianej filozofii. Jeśli weźmiemy pod uwagę aspekt przyczyn i skutków, jak u św. Tomasza w relacji człowieka do Boga, to w średniowieczu istnieje przepaść pomiędzy arystotelesowskim realizmem i neoplatońskim idealizmem. Nawet w teorii poznania mamy różnice; Tomasz głosił, że głównym źródłem wiedzy dla człowieka są zmysły, zaś św. Augustyn, że iluminacja. Poza tym potępienia tez różnych filozofów, w tym tez św. Tomasza z Akwinu, dowodzą, że mamy do czynienia przynajmniej z dwoma koncepcjami filozofii, a tym samym z dwoma koncepcjami antropologii w średniowieczu.

 

Ks. dr Adam Filipowicz - współorganizator Konferencji

 

          Odpowiedzi udzielił prof. Boczar powołując się na stanowisko ks. prof. Mariana Kurdziałka, który pisał o jednaniu, a nie unifikacji relacji dusza-ciało. Profesor powiedział, że istnieją elementy ciągłości między filozofią św. Augustyna, Dunsa Szkota i Ockhama. Biskup Hippony nauczał, że iluminacja gwarantuje zgodność treści poznawczych z prawdą. W O Trójcy Świętej pisał, że człowiek został stworzony na obraz Trójcy (posługiwał się triadami w stosunku do człowieka wewnętrznego). Nie oznacza to faktu niedostrzegania przez Augustyna, że wiedza pochodzi ze świata zewnętrznego, do którego człowieka kieruje wola. Augustyn - konkludował prof. Boczar - oddzielał wiedzę człowieka o sobie od poznania zewnętrznego.

          Ostatnim uczestnikiem dyskusji był dr Grzesik odnotowując, że św. Augustyn jako chrześcijanin wszystko, co istnieje uważał za dobre - ciało też. Poniżanie ciała wynikało z charakteru epoki - w średniowieczu w uprawianiu filozofii uprzywilejowane były zakony, którym bliska była asceza.  

          Na zakończenie dr Magdalena Płotka podziękowała wszystkim uczestnikom debaty za ciekawe wystąpienia.

 

Plakat konferencji

Program konferencji

 

Uczestnicy Panelu

Prowadząca Panel dr Magdalena Płotka - spiritus movens całej Konferencji

Prof. Mieczysław Boczar (UW)

Ks. prof. Andrej Slodicka, z Greckokatolickiego Wydziału Teologicznego Uniwersytetu w Preszowie (Słowacja)

Prof. Tadeusz Klimski (UKSW)

Ks. prof. Tomasz Stępień (UKSW)

Dr Tadeusz Grzesik (UMCS)

Prof. Artur Andrzejuk (UKSW i PUNO)

Dr Michał Zembrzuski stawia pytanie panelistom

Słuchacze panelu

Dr Andrzej Nowik zadaje pytanie

 

 

 

SEKCJA 1. „W KRĘGU ŚREDNIOWIECZNEJ ANTROPOLOGII ARABSKIEJ”

 

             

prowadząca: DR KATARZYNA WASILEWSKA-ZEMBRZUSKA

 

 


14.30-15.00 – Dr Tomasz Stefaniuk (UMCS), Antropologia filozoficzna Al-Kindiego
15.00-15.30 – Mgr Olivia Khalil (UMCS), Ibn‘Arabiego koncepcja człowieka
15.30 – 16.00 – Mgr Anna Izdebska (UW), Wpływy pitagorejskie w antropologii Braci Czystości
16.00 – 16.30 – Mgr Anna Kazimierczak-Kucharska (UKSW), Ponadludzki sposób życia starożytnych filozofów pogańskich oraz pierwszych mnichów chrześcijańskich
16.30 – 17.00 – Mgr Natalia Weremowicz (UKSW), Człowiek cudotwórca. Ontologia przebóstwienia w myśli neoprawosławnej
17.00 – 17.30 – Dr Katarzyna Wasilewska-Zembrzuska(UKSW), Teoria cnót społecznych Al-Gazalego jako zasad porządkujących życie człowieka

 

Mgr Oliwia Khalil (UMCS)

Dr Tomasz Stefaniak (UMCS), mgr Natalia Weremowicz (UKSW) oraz dr Katarzyna Wasilewska-Zembrzuska (UKSW i UW)

Mgr Anna Izdebska (UW) oraz dr Tomasz Stefaniak (UMCS)

 

 

SEKCJA 2. „CZŁOWIEK JAKO ISTOTA SZCZĘŚLIWA”

 

 

PROWADZĄCY: PROF. ARTUR ANDRZEJUK

 

 


14.30-15.00 – Dr Izabella Andrzejuk (UKSW), Antropologiczne podstawy etyki w ujęciu św. Tomasza z Akwinu
15.00-15.30 – Dr Andrzej M. Nowik (UKSW), Poznanie refleksyjne w filozofii św. Tomasza z Akwinu
15.30 – 16.00 – prof. UKSW dr hab. Artur Andrzejuk, "Monumentum aere perennius" - cyceroniańska filozofia przyjaźni w traktacie Elreda z Rievaulx
16.00 – 16.30 – Mgr Karolina Ćwik (UKSW), Przyrodzona wizja szczęścia w ujęciu św. Tomasza z Akwinu
16.30 – 17.00 – Mgr Konrad Szocik (UJ), Krytyka antropologii średniowiecznej w filozofii nowożytnej
17.00 – 17.30 – Mgr Anna Krajska (UKSW), Recepcja scholastycznej teorii człowieka w antropologii Kazimierza Waisa
17.30 – 18.00 – Mgr Kamil Figórski (UKSW), Traktat Wiedeński Jana Falkenberga i jego wpływ na polską szkołę filozofii społeczno – politycznej XV wieku

 

 

 

Prof. Artur Andrzejuk (UKSW i PUNO)

Dr Izabella Andrzejuk (WSKPiSM)

Dr Izabella Andrzejuk (WSKPiSM)

Dr Andrzej M. Nowik (UKSW)

Mgr Karolina Ćwik (UKSW)

Mgr Anna Krajska (UKSW)

Mgr Kamil Figórski (UKSW)

Prof. Artur Andrzejuk (UKSW i PUNO)

 

 

 

SEKCJA 3 „PLATOŃSKIE I TEOLOGICZNE INSPIRACJE. CZŁOWIEK W SZTUCE”

 

 

PROWADZĄCY: DOC. THDR. PAEDDR. ANDREJ SLODIČKA, PHD.

 

 

 

14.30-15.00 – Ks. dr Piotr Pasterczyk (KUL), Antyczne implikacje antropologii św. Augustyna
15.00-15.30 – Dr Monika Malmon (UMCS), Platońska koncepcja człowieka w średniowiecznej myśli chrześcijańskiej na podstawie poglądów św. Augustyna
15.30 – 16.00 – Dr Jarosław Strzelecki (UWM), Człowiek jako twórca świata – refleksje nad filozofią pamięci św. Augustyna
16.00 – 16.30 – Mgr Dawid Lipski (UKSW), "Forma corporeitatis" a problem ciała Chrystusa – argumentacja Jana Peckhama i Tomasza z Akwinu
16.30 – 17.00 – Mgr Milena Banasiak (UKSW), Koncepcja piękna u św. Tomasza z Akwinu a malarstwo Giotta

 

 

Ks. dr Piotr Pasterczyk (KUL JPII), ks. prof. Andrej Slodicka (UP)

Dr Monika Malmon (UMCS) i ks. prof. Andrej Slodicka

Dr Jarosław Strzelecki (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski)

 

 

SEKCJA 4. „CZŁOWIEK JAKO ISTOTA WOLNA”

 

 

PROWADZĄCY: DR MICHAŁ ZEMBRZUSKI

 


14.30-15.00 – Dr Michał Głowala (UWr), Jak wyrabia się ludzka wola? Akwinata i Henryk z Gandawy o sprawnościach ludzkiej woli
15.00-15.30 – Mgr Michał Bizoń (UJ), Początki etycznej teorii wolności: o starożytnych źródłach tomistycznego pojęcia wolnej woli
15.30 – 16.00 – Mgr Dorota Zapisek (UKSW), "Liberum arbitrium" jako źródło wolności człowieka w ujęciu św.Tomasza z Akwinu
16.00 – 16.30 – Ks. dr Adam Filipowicz (UKSW), Obraz Boży w człowieku na podstawie "De opificio hominis" Grzegorza z Nyssy
16.30 – 17.00 – Dr Michał Zembrzuski (UKSW), Odróżnienie quo est et quod est w stworzeniach duchowych według Jana z La Rochelle
17.00 – 17.30 – Dr Magdalena Płotka (UKSW), Człowiek istotą wolną – wyzwolenie człowieka spod władzy kosmosu, fatum i namiętności. Zarys antropologii XV wieku.

 

 

Mgr Dorota Zapisek (UKSW)

Dr Michał Zembrzuski (z prawej)

Dr Michał Głowala (UWr)

 

 

Po konferencji obiad na cześć słowackiego gościa, ks. prof. Andreja Slodički (pierwszy z prawej)

wydał prorektor UKSW, prof. Tadeusz Klimski (pierwszy z lewej)

 

 

 

Sprawozdanie: dr Magdalena Płotka i mgr Milena Banasiak

Foto: dr Magdalena Płotka i dr Izabella Andrzejuk