Aborcja

abortus

grzech ciężki zaliczany do zbrodni; jest wymierzony przeciwko naturze.

Absolut

absolutus

jest najpierw ze względu na bytowanie, a następnie ze względu na orzekanie.

Absolutne (bezwzględne) nazywanie czegoś (mówienie)

absolute dictum

tak rozumie się mówienie wprost, tak jak nazywanie substancji bytem.

Abstrakcja

abstractio

ma dwa znaczenia: tj. według podwójnej operacji intelektu, tj. na sposób komponowania i podziału: tak jak rozumiemy, że coś nie jest w czymś innym lub że jest oddzielone od tego; albo też na sposób prostego i bezwzględnego rozważania, tak jak rozumiemy jedno nie rozważając nic innego. Matematyka wyabstrahowuje [swój przedmiot] z tworzywa (d. materii) zmysłowo poznawalnego, nie zaś z tworzywa (d. materii) poznawalnego intelektualnie, lecz (udowadnia) dowodzi [swój przedmiot] na sposób zmysłowy.

Abstrakt i konkret

abstractum et concretum

w Bogu są realnie tym samym, a różnią się ujęte rozumowo. Konkret odnosi się do substancji najpierw w rodzaju i istotowo (d. przez się), abstrakt zaś tylko przez redukcję. W przypadłościach jest natomiast na odwrót.

Acedia

accidia

jest zniechęceniem do dobrego działania i smutkiem w odniesieniu do spraw duchowych.

Actus personalis

akt osobowy.

Adoracja Boga

adoratio dei

jest aktem kultu należnego samemu Bogu.

Afirmacja.

affirmatio

jest negacją tego samego przez to samo - i według tego samego nie mogą być jednocześnie sprawdzane.

Akt

actus

[jest] dwojaki, tj. pierwszy i drugi. Po pierwsze, aktem pierwszym jest forma, lecz po drugie aktem pierwszym jest bytowanie (istnienie); aktem drugim jest działanie.

Akt człowieka.

actus hominis

Akt czysty [o Bogu].

actus purus

Akt doskonały.

actus perfectss

Akt drugi.

actus secundus

Akt ludzki.

actus humanus

Akt niedoskonały

actus impertectus

Akt niepełny.

actus incompletus

Akt nowy.

actus novus

Akt pierwszy.

actus primus

Akt zupełny.

actus completus

Aktualność.

actualitas

Alegoria

allegoria

jest zwrotem (przenośnią), czyli sposobem wypowiadania się, w którym coś się mówi i coś innego się rozumie.

Ambicja

ambitio

jest grzechem sprzeciwiającym się wielkoduszności przez przesadę, ponieważ jest nieuporządkowanym pragnieniem czci.

Analogia

analogia

[stosuje się] dwojako: mianowicie dwóch do jednego trzeciego oraz jednego do innego. W pierwszej powinno być coś wcześniej niż [tych]dwóch, nie zaś w drugiej, która właśnie jest w bogu, w którym nic nie jest wcześniej; nie dotyczy go więc pierwszy [rodzaj analogii].

Anioł

angelus

Argument (dowód).

argumentum

Arogant

arrogans

jest tym, który przypisuje sobie to, czego nie ma.

Atrybuty

attributa

ich powodem jest ujęcie intelektu, które oznacza nazwa.

Autor prawa.

auctor legis

Autor uświęcenia.

auctor sanctitatis

Autor.

auctor

Autorytet.

auctoritas

Badanie

inouisitio

(rozumowe dociekanie, poszukiwanie prawdy)

Bałwochwalstwo

idololatria

jest oddawaniem stworzeniu czci, czyli kultu, który należny jest Bogu.

Bezbożność

irreligiositas

stanowi jawną wrogość wobec religii przez wzgardzenie i znieważenie Boga lub rzeczy świętej.

Bezgrzeszne

impeccabilis

przez naturę nie może stać się żadne Boże stworzenie, lecz jedynie przez laskę.

Bezpieczeństwo (pewność)

securitas

doskonałe jest nagrodą cnoty, ale bezpieczeństwo według uczestniczenia jest stanem czyjejś cnoty. Bezpieczeństwo nie jest tym samym co męstwo, lecz jest warunkiem jego oraz wielkoduszności, jeśli dotyczy czasu i obowiązuje we wszystkim.

Bieda (niedola, strapienie)

miseria

jest brakiem (defektem) natury rozumnej, który przeciwstawia się szczęściu.

Blask

nitor

w odniesieniu do duszy jest dwojaki: to jest z blasku naturalnego światła rozumu i z blasku Boga, [który przebywa w istocie duszy].

Bluźnierstwo

blasphemia

stanowi przypisywanie Bogu tego, co nie odpowiada [Jego naturze] lub podważanie tego, co jest zgodne [z Jego naturą],

Błąd

defectus

zachodzi dwojako: mianowicie jako błąd [pochodzący] z fałszywych zasad (pryncypiów) oraz jako błąd wyboru z powodu wzburzenia uczuć.

Błąd

error

intelekt popełnia błędy w związku z pierwszymi zasadami, tak spekulatywnymi jak i praktycznymi, w taki sposób, że [błędy] tkwią we wnioskach z powodu złego rozumowania, nie zaś w samych [pierwszych zasadach],

Bojazń

timor

pomiędzy pozostałymi poruszeniami duszy, po smutku, najbardziej posiada powód uczucia i jest uczuciem osobnym. Przedmiotem bojaźni jest zło przyszłe, trudne [do uniknięcia], któremu nie można się przeciwstawić.

Bojaźliwość.

timiditas

Bożek.

idol

Bóg

deus

jest samym przez się istnieniem samoistnym. Boga nie można udowodnić inaczej jak tylko przez skutek.

Ból

dolor

jest uczuciem duszy w pożądaniu zmysłowym lub intelektualnym. Prof. M. Gogacz proponuje odróżnienie bólu, który jest zawsze zmysłowy, od cierpienia, które jest bólem przeniesionym na poziom duszy. Ból zatem doznawany w woli można określić jako cierpienie.

BÓSTWO

deitas

pochodzi od Boga przez się i istotowo, lecz boskosć od tego, co boskie przez uczestnictwo.

Brak

defectus

przyjmuje się dwojaki: z powodu braku i przez zaprzeczenie. Drugi zachodzi tylko w stworzeniach, pierwszy zaś nie dotyczy aniołów.

Brak

privatio

[rozumie się go] dwojako: czyli jako brak czegoś oraz jako [dobrowolne] ogołocenie. Pierwszy przeciwstawia się posiadaniu [czegoś], drugi zaś nie.

Brak mądrości

insipientia

przeciwstawia się mądrości, dlatego jest tym samym co głupota.

Brak pokuty

impoenitentia

jest osobnym grzechem, mianowicie grzechem przeciwko Duchowi Świętemu.

Braterskie upomnienie

correctio fraterna

jest aktem [miłości] "caritas", natomiast przymuszające (karzące) jest aktem sprawiedliwości.

Być zbawionym.

salvari

Bystrość (zręczność, przebiegłość)

solertia

nie jest cnotą, ponieważ odnosi się do człowieka i do zła oraz bardziej zależy od naturalnej zdolności, niż od przyzwyczajenia.

Byt

ens

określa się dwojako, mianowicie byt wprost, to jest substancja oraz byt ze względu na coś, to jest przypadłość.

Bytowanie (istnienie)

esse

orzeka się na trzy sposoby, a więc jako istota, akt istoty oraz bytowanie, które oznacza prawdę przesłanki, która formalnie znajduje się w duszy, ale faktycznie znajduje się w rzeczy. Termin "esse" oznacza zazwyczaj bytowanie, lecz gdy występuje w sąsiedztwie terminów "byt" "ens","istota"-"essentia" oznacza istnienie. "Ipsum esse" - to akt istnienia, będący aktem każdego realnego bytu. "Ipsum esse subsistens" oznacza Boga, jako samoistny akt istnienia.

Bytowanie (istnienie) partycypujące.

esse participatum

Bytowanie (istnienie) przyjęte.

esse receptom

Bytowanie poznane.

esse acceptum

Całość

totum

jest trojaka: a więc ilościowa, rozumowa lub istotowa oraz całość możnościowa lub mocy. patrz: pars.

Całość i doskonałość

integrum et perfectum

są [realnie] tym samym, a różnią się jedynie rozumowo.

Całość integralna,

totum integrale

będąca zespołem części.

Całość powszechna.

totum uniyersale

Całość w możności.

totum potentiale

Caritas

charitas

jest podstawą (podmiotem) miłości; ma dwa przedmioty, mianowicie główny, to jest dobroć Boża oraz wtórny, to jest dobro bliźniego.

Cel

finis

każdej rzeczy jest dobrem; cel określa się dwojako: mianowicie ze względu na to, czym coś jest oraz jako kres rzeczy.

Chciwość

avaritia

jest nieumiarkowaną miłością posiadania.

Chłostać człowieka

verberare hominem

nie wolno nikomu innemu, jak tylko temu, kto posiada władzę nad nim, jak ojciec nad synem, a pan nad niewolnikiem (sługą).

Choroba

aegritudo

nie jest czystym brakiem, lecz nazywa się tak nieuporządkowane dyspozycje humorów. Ktoś może wyzdrowieć z choroby ciała, chociaż nie wie o swej chorobie i nie pragnie leczenia; nigdy nie dotyczy to choroby duchowej.

Chrystus

christus

oznacza naturę boską i ludzką, lecz Jezus oznacza [tylko] naturę ludzką.

Chwała

gloria

jest jasnym poznaniem [połączonym] z uwielbieniem.

Ciało

caro

ma trzy znaczenia, a więc naturalne, [źródło] wad oraz jako mogące doznawać.

Ciągłość

continuum

definiuje się dwojako, mianowicie formalnie i logicznie, [l] przez jedność kresu, do którego dołączają się części oraz [2] materialnie w fizyce, przez dzielenie w nieskończoność.

Ciekawość

curiositas

jest wadą związaną z poznaniem intelektualnym i zmysłowym w celu grzeszenia, a wiążącą się z oglądaniem widowisk i kobiet w celu zaspokajania pożądliwości i próżnej ciekawości. patrz: verbositas;

Cielesne. [rzeczy]

corporalia

Ciało.

Ciepło

calor

Jest pierwszą jakością elementów. Jest to nawiązanie do starożytnej fizyki greckiej, gdzie wszystkie rzeczy zbudowane były z czterech podstawowych elementów, zwanych żywiołami lub pierwiastkami. Pierwszą ich jakością jest ciepło, pozostałymi zaś zimno, suchość i wilgoć.

Cierpliwość

patientia

określana jest dwojako: to jest jako sprawność oraz jako doznanie przyjemności w [spełnianiu] jej aktu. W pierwszy sposób jest cnotą, w drugi sposób jest owocem. Cierpliwość [też] jest cnotą chroniącą (zachowującą, podtrzymującą) dobro moralne przeciwko smutkowi.

Ciężkie lub lekkie

grave vel leve

mają w swej istocie czynne pryncypium formalne swojego ruchu. Tomasz nawiązuje tu do arystotelesowskiej fizyki, w której każde ciało zmierza do swego miejsca naturalnego

Cnota

virtus

nazywa się tak pewną doskonałość władzy. Władzę zaś nazywa się doskonałą, ze względu na to, że jest przyporządkowana do swego aktu (podmiotw'anej przez siebie czynności).

contrarium

przeciwieństwo.

Coś trudnego.

difficilium

Cud.

miraculum

Cudzołóstwo.

adulterium

Czas

tempus

odnosi się do tego, co materialne, buduje się na ruchu, czyli na tym, co wcześniejsze i późniejsze; ale jego powód formalny dopełnia się dzięki aktowi duszy liczącej. Dlatego nie byłoby czasu, gdyby nie było duszy.

Czasowe

temporale

określane jest dwojako: a więc to, co podlegające czasowi lub zapoczątkowujące się w czasie. Pierwsze nie odnosi się do pochodzenia w Bogu [Osób Trójcy Świętej], czy Jego łaski, lecz tylko drugie.

Część

pars

częściami [nazywa się to], na co materialnie jest dzielona całość. Część jest trojakiego rodzaju: integralna (całościowa), podmiotowa oraz potencjalna (możnościowa). I podobnie trojaka jest całość: to jest integralna (całościowa), podmiotowa oraz potencjalna (możnościowa).

Czlowieczeństwo

humanitas

określa się nim dwie rzeczy: a więc naturę ludzką oraz ludzką cnotę, która polega na zewnętrznym wspieraniu, zniżając się do niedoskonałości innych [ludzi].

Człowiek

homo

jest tym, który posiada intelekt w naturze zmysłowej. Czymś wewnętrznym [dla człowieka] jest intelektualność, czymś zewnętrznym zmysłowość wraz z ciałem. Ze względu na intelektualność człowiek jest osobą.

Czynić.

facere

Czynność właściwa (własna).

propria operatio

Czynny.

activus

Czystość

castitas

jest osobną cnotą, związaną z płciowością, lecz szeroko [ujęta] stanowi cnotę ogólną.

Czystość

puritas

zwiększa się przez odejście od grzechu, miłość zaś i dobroć przez zbliżanie się do ich celu. Czystość sumienia buduje się na dwu [czynnikach]: mianowicie dobrym dziele oraz słusznym zamierzeniu (prawej intencji).

Czystość serca

munditia cordis

jest osiągana na dwojakiej drodze: mianowicie od nieuporządkowanych emocji dzięki cnotom i pożądaniu zgodnemu z darami [Ducha Świętego] oraz od błędnych wyobrażeń dzięki darowi rozumu (d. rozumienia) i ta jest zupełnym widzeniem Boga. Pierwsza zaś przystosowuje do niej.

Ćwiczenie.

exercitum

Blask (splendor).

splendor

Odcisk (oddziaływanie, drukowanie).

impressio

Dany.

inditus

Dar wieszczy.

vis sortis

Definicja

definitio

nazywa się tak określenie [po lać. synonim wyrazów: kres, granica, ograniczenie] ponieważ zamyka [w sobie] rzecz zupełnie; wchodzi w jej zakres wszystko, co znajduje się wewnątrz rzeczy, a nie wchodzi w jej zakres nic, co znajduje się na zewnątrz rzeczy.

Dialektyka

dialectica

wiedza i tylko ona jedna odnosi się do tego, co podlega rozważaniu, przesłanki zaś są różne. D. w nauczaniu jest wiedzą służącą dowodzeniu, nigdy zaś w używaniu, podobnie jak sofistyka.

dicitur interior actio. Energia

energia

nazywa się tak działanie wewnętrzne.

Dla

propter

niekiedy oznacza przyczynę późniejszą w bytowaniu, czyli celową oraz w pewien sposób przyczynę wcześniejszą, czyli materialną lub sprawczą.

Dlatego, że.

secundum quod

Długomyślność

longanimitas

jest cnotą długotrwałego dążenia do czegoś oddalonego, którą posiada dusza. Św. Tomasz wyróżnia osobną cnotę, polegającą na dalekowzroczności i sprawności czekania, a związaną z cierpliwością i wytrwałością, lecz odnoszącą się w szczególności do działań wychowawczych. Ta cnota to longanimitas "długomyślność"

Dobro

bonum

jest tym, czego wszyscy pożądają. Jest to określenie dobra pochodzące z greckiej jeszcze tradycji. Nie sugeruje jednak ono subiektywizmu w określaniu dobra, gdyż pożądanie wynika zawsze z natury pożądającego. Ostatecznym więc kryterium dobra jest natura bytu.

Dobro osobne (cząstkowe).

bonum particulare

Dobro wspólne.

bonum commune

Dobroczynność

beneficientia

jest czynieniem dobra. Stanowi akt przyjaźni albo miłości (caritas), ze względu na powszechny powód.

Dobroć

bonitas dei

[wprost przysługuje] Bogu; [od Niego] nabywają go stworzenia rozumne, jako swoją obiektywną doskonałość; od innych zaś [rzeczy dobroć pochodzi] tylko na zasadzie podobieństwa.

Dobrodziejstwo

benefacio

wszystkim bez różnicy dane jest w przygotowanie duszy dla miejsca i czasu.

Dobrowolne

voluntamum

nazywa się tak to, co jest zgodne ze skłonnością woli i to dwojako: do działania i do doznawania (przyjmowania).

Dodać

addere

coś do drugiego można trojako: tj. naturę zewnętrzną, realne zdeterminowanie i coś rozumowego.

Dodanie.

adiungere

Domieszka [czegoś] zewnętrznego

admixtio

może zachodzić dwojako, tj. w pierwszy sposób, także coś zewnętrznego dodane miesza się z gatunkiem tego, do czego zostało dodane lub na sposób przyciągania do swego gatunku,

Doskonałość

perfectio

określana jest dwojako: to jest właściwie oraz przenośnie, tak jak mówi się niekiedy o doskonałym zbóju, właśnie nie właściwie i wprost, lecz przenośnie i w odniesieniu do czegoś innego.

Dostosowanie

adaptatio

Dostosowanie

commensuratio

(współmierność, proporcja).

Doświadczenie (próba).

experientia

Dotyk.

tactus

Dowodzenie

demonstratio

dokonuje się dwojako: a więc ze względu na to, co istnieje, czyli [przez] przyczynę oraz przez znak, to jest przez skutek.

Dowodzenie dedukcyjne.

demonstractio deductionis

Dowodzenie dedukcyjne.

demonstratio deductionis

Dozwolone Jest to, co nie jest zabronione.

licitia sunt, ouae non prohibentur

Drugorzędne [coś].

secundarium

Drżenie

tremor

jest skutkiem bojaźni, ze względu na niedomaganie mocy, z braku ciepła.

Duch

spiritus

Wydaje się, że ten termin jest przyjęty od oddychania zwierzęcego. "Duch" orzeka się o [bytach] cielesnych i niecielesnych, ponieważ nazwa ta jest ustanowiona dla oznaczenia subtelności czyjejś natury.

Duch.

animus

Termin obcy nauce św. Tomasza, choć niekiedy używany przezeń w znaczeniu potocznym i ogólnym.

Duchowe [rzeczy] (nadprzyrodzone).

spiritualia

Dulia

dulia

cześć i służba należna stworzeniu [świętym Pańskim].

Dusza

anima

jest przyczyną sprawczą, celową i formalną swojego ciała.

Dusza (substancja, forma) oddzielona [o aniołach].

anima (substantia, forma) separata

Dusza intelektualna.

anima intellectiva

Dusza rozumna.

anima rationalis

Dusza według całej siebie.

anima secundum se totam

Dusza według samej siebie.

anima secundum seipsam

Dusza wegetatywna (d. mogąca być podstawą życia wegetatywnego).

anima vegetabilis

Dusza wegetatywna.

anima vegetativa

Dusza złączona [z ciałem].

anima coniuncta

Dusza zmysłowa (d. mogąca odczuwać).

anima sensibilis

Dusza zmysłowa.

anima sensitiva

Dwuznacznaczność, wieloznaczność

aequivocatio

Dyktatura

dictatura

jest godnością większą niż władza wojskowa i cywilna, znakomitszą niż urząd konsula i szacowny wiek. Sw. Tomasz myśli tu o instytucji dyktatora w republikańskim Rzymie.

Dyskrecja (umiejętność rozróżniania, trafnego rozeznania)

discretio

należy do roztropności i jest matką, strażniczką oraz przewodniczką cnót.

Dyspensa (d. rozdzielanie)

dispensatio

jest złagodzeniem wspólnego prawa. Wprowadza proporcjonalny podział lub przyznanie (oddanie) czegoś wspólnego pojedynczym [podmiotom],

Dyspozycja

dispositio

jest niedoskonałą sprawnością.

Działający

aequivocum.

(podmiot działań) - można ująć trojako, tj. Jednoznacznie, analogicznie i równoznacznie.

Działający swoją mocą

per se operans

(sam przez się działający, samodzielny).

Działający zgodnie z naturą.

agens natukalis

Działanie (czynność)

actio

mówi się [tak] w dwóch znaczeniach: o działaniu Boga i działaniu stworzeń. Różnic pomiędzy działaniem Boga i działaniem stworzeń jest sześć: [l] ponieważ te [działania] które powstają w rzeczach naturalnych są do siebie podobne, ale nie zawsze tak samo trwają i dlatego, aby zachować się zgodnie z podobieństwem gatunkowym, rodzą podobne do siebie; [2] ponieważ działanie naturalnego działającego, które czyni podobne do siebie jest czymś wychodzącym od działającego ku odbierającemu działanie, co w Bogu nie ma miejsca, ponieważ Jego działanie jest Jego substancją; [3] ponieważ naturalny działający jest jeden, ale powoduje [rzeczy] różne od siebie, zgodnie z różnicą czynności, co w Bogu nie zachodzi, ponieważ działa jednym działaniem; [4] ponieważ wywołane przez działającego działanie podobne do niego nie jest ciągłe i wieczne, tak jak działanie Boga. [5] ponieważ działający naturalny zarazem odczuwa i porusza; [6] ponieważ sprawność działającego naturalnego doznaje osłabienia w swoim działaniu ze względu na to, że jednocześnie odczuwa.

Działanie przechodzące [w cos innego].

actio transiens

Działanie przyczynowe (przy czy nowość).

causautas

Działanie wewnętrzne.

actio immmanens

Działanie.

operatio

Dzielić.

divyidere

Dzieło.

opus

Dziewictwo

virginitas

jest cnotą osobną gatunkowo, według tego, że zawiera potwierdzony ślubem zamiar zachowania nienaruszoności umysłu i ciała na wieczną służbę [Bogu].

Dziękczynienie

gratificatio

to jest składanie podziękowań Bogu; stanowi akt [cnoty] religijności.

Egzystencja

existentia

Znajdować się wśród [rzeczy]. Nie powinno się w tekstach Akwinaty oddawać tego terminu jako "istnienie", gdyż istnienie jest tu czymś jasno określonym, mianowicie aktem bytu. Od XVII w. niektórzy autorzy rozumieją "egzystencję" jako istnienie, lecz wyraźnie sytuują je w perspektywie neoplatońskiej, gdzie istnienie oznacza "być wśród", "znajdować się tu i teraz".

Ekstaza

extasis

jest stawaniem na zewnątrz siebie, [dokonuje się] na sposób poznania lub na sposób pożądania.

Elementy (atomy)

elementa

mają formy określone, których powód pochodzi z powszechnej doskonałości, tak jak i zmieszane ciała.

Emanacja. Termin charakterystyczny dla neoplatonizmu; występuje też w neoplatońskich wątkach filozofii chrześcijańskiej i arabskiej. W tekstach łacińskich jego synonimem bywa "processio". patrz: processio.

emanatio

Embrion.

embryo

Emocja

affectio

w duszy wyróżnić [ją] można w czterech postaciach: tj, według tego, co korzystne i co szkodliwe [w odniesieniu] do tego, co zewnętrzne lub wewnętrzne, całe lub częściowe, gwałtowne (silne, intensywne) lub łagodne (słabe, spokojne).

Etos

ethos

pisany po grecku długą literą oznacza moralność, to jest skłonność, lecz pisany krótką literą, oznacza obyczaj, to jest przyzwyczajenie. Tomasz uzasadnia pochodzenie wyrazu "etyka" i uczynienie z niej filozoficznej nauki o moralności. W dzisiejszym nazewnictwie polskim sprawa ma się dokładnie odwrotnie: etyka jest filozoficzną nauką o normach moralnych. "Etos" wiąże się z obyczajami i etologia, nazywana niekiedy nawet etyką opisową, stanowi zazwyczaj socjologiczną naukę o ludzkich obyczajach.

Etyka

ethica

nauka o moralności. Należy do filozofii.

Etymologia

etymologia

odnosi się do tego, od czego nadaje się nazwę, oznaczanie zaś [odnosi się] do tego, do oznaczania czego nadaje się nazwę.

Eupsychia

eupsychia

Jest osobną cnotą, czyli stałością i stanowi część potencjalną męstwa.

Eusebia

eusebia

jest tym samym, co religijność.

Eustochia

eustochia

jest częścią roztropności dobrze wszystko przewidującą, tak jak wybieranie [złotego] środka.

Eutrapelia

eutrapelia

jest cnotą związaną z zabawami i stanowi część skromności. Ta, z kolei, należy do cnoty kardynalnej umiarkowania.

Fałsz

falsitas

stanowi [go] nieodpowiedniość rzeczy w [naszym] rozumieniu. patrz: veritas.

Familiarność (zażyłość, poufałość)

familiaritas

d. przekracza przyjaźń w wielu. Jest płytką przyjaźnią odniesioną do zbyt wielu osób.

Fantazja

phantasia

jest skarbcem form przyjętych przez zmysły, zestawiającym i dzielącym je. I jest tym samym co [władza] wyobraźni. Fantazja i pamięć są doznaniami (uczuciami) pierwszej [władzy] zmysłowej, wprawdzie nie jako właściwe organy, lecz dlatego że pochodzą od duszy pośredniej pierwszej [władzy] zmysłowej.

Fatum (los)

fatum

właściwie [rozumiane] jest przystosowaniem do konstelacji gwiezdnych, [w chwili] gdy ktoś jest poczynany lub urodzony. Lecz niewłaściwie [rozumiane] jest opatrznością Bożą.

Filotymia

philothymia

jest cnotą, [mającą swój przedmiot] we [władzy] pożądliwej, związany całkowicie z czcią; nie nazwana po łacinie.

Filozofia i retoryka

philosophia

są dozwolone dla kaznodziei i nauczyciela jako narzędzia, nie zaś jako [nauki] główne. Jak ruch lub rzecz poruszana jest podmiotem filozofii naturalnej, tak działanie ludzkie przyporządkowane do celu lub człowiek dobrowolnie działający ze względu na cel jest podmiotem filozofii moralnej. Filozofii używa się w pewien sposób do obrony wiary.

Filozofia moralna (etyka)

moralis philosophia

ma własne to [czyli przedmiot], ze rozważa działania ludzkie, aby były wzajemnie uporządkowane i skierowane do celu.

Fizyka

phisica

Jest tylko na temat tych [przedmiotów], które sq w ruchu i materii. Traktowanie o duszach oddzielonych [od ciał] nie należy do fizyki, lecz tylko do metafizyki.

Forma

forma

[zarówno] substancjalna jak i przypadłościowa sq aktami i czynią coś [czymś] aktualnym. Forma jest aktem decydującym o tym, czym byt jest.

Forma materialna.

forma materialis

Forma przypadłościowa.

forma accidentalis

Forma substancjalna.

forma substantialis

Gadatliwość, ciekawość, dokuczliwość, brak spokoju i niestałość zamiarów

verbositas, curiositas, importusitas, inquietudo, instabilitas propositi

pochodzą z błądzenia umysłu (ducha); dlatego wyprowadzane są z przypadłości.

Gatunek

species

określa się [go] dwojako: czyli [jako] naturę przekazywalną bezpośrednio wielu jednostkom, które jednakowo w niej uczestniczą, według nazwy i treści, jak człowiek oraz [postać poznawcza] ujęcie spoczywające w duszy jako postać w duszy.

Gdzie

ubi

jest określane ze wzglądu na to, co z zewnątrz, to znaczy miejsce; niekiedy [zaś] określa się je ze względu na czas.

Głos (dźwięk, słowo).

vox

Głowa

caput naturale

ma trzy [znaczenia], ze względu na inne członki, a więc: przyporządkowania, doskonałości i wlewania cnoty.

Głód

fames

jest pożądliwością ciepłego i suchego, to jest pokarmu.

Główne

generale

[coś jest] trojako: a więc przez orzekanie, jak rodzaj; przez przyczynę, jak miłość; a także przez to, co ma wiele przyczyn, jak gniew.

Głównie

principaliter

określa się dwojako: czyli pierwotnie i dopełniająca (uzupełniająco),

Głupota

stultitia

nazywana tak od tępoty (odrętwiałości, martwicy) [po łacinie], ponieważ martwym jest ten, kto ze względu na martwicę nie porusza się. Głupota jest dwojaka, podobnie jak mądrość: a więc świata i Boga. Pierwsza mądrość oszukuje, druga nie.

Gnicie

tabescere

jest skutkiem zepsucia, czyli wyschnięcia. I dotyczy trzech rzeczy: a więc ciła, pobożności oraz żądzy.

Gniew

ira

ma trzy znaczenia mianowicie jako sprawność lub działanie wady przeciwnej do łagodności, po drugie jako niezłomność woli, po trzecie, jako uczucie.

Gniewliwość

irascibilitas

przyjmuje się dwojako: mianowicie właściwie, jest nią pożądanie zmysłowe, a niewłaściwie, gdy umieszczana jest w woli.

Gnuśność (lenistwo)

segnities

jest ucieczką od działania, a jego przyczynę stanowi lęk przed pracą (trudem).

Godność

dignitas

oznacza czyjąś dobroć posiadaną ze względu na samego siebie.

Gorliwość (zazdrość, współzawodnictwo)

zelus

jest intensywną miłością, nie znoszącą dzielenia się rzeczą kochaną. Gorliwość jest trojaka: a więc małżeńska, [pochodząca z] zawiści i ambicji. "Zelus" nie ma wydźwięku zdecydowanie pejoratywnego, jak zazdrość; nie jest też zawsze tak pozytywna, jak gorliwość. Niektórzy proponują więc tłumaczyć "zelus" jako "zazdrość gorliwości", a "invidia" jako "zazdrość zawiści".

Grzech

peccatum

jest aktem odwrócenia od przyporządkowania do właściwego celu, przeciwko zasadzie natury, rozumu lub prawa wiecznego.

Grzeszenie

peccare

jest odwróceniem woli od Boga.

Gwałt

coactio

jest absolutny, czyli przymus oraz warunkowy, czyli bojaźń albo strach.

Habitualny

habitualis

(trwale do czegoś zdolny).

Hańba.

ignominia

Hierarchia

hierarchia

jest porządkiem, czyli relacją pomiędzy różnymi stopniami.

Hiperdulia

hyperdulia

jest najlepszą postacią czci należnej świętym [dulia], z powodu [ich] zjednoczenia z Bogiem. Przysługuje jedynie Matce Boskiej.

Hipokryzja

hypocrisis

jest udawaniem innej osoby. Dlatego zawsze jest grzechem i stanowi wadę próżności (chełpliwości).

Hojność (szczodrość)

liberalitas

jest cnotą dobrego dysponowana bogactwami dla dobra własnego i innych.

Honor

honor

jest nagrodą cnoty dla tego, kto ją posiada; stanowi największe dobro wśród dóbr zewnętrznych [człowieka].

Idea

idea

jest formą wzoru, przez którą rzeczy stają się i są poznawane, a która znajduje się w umyśle twórcy. Jest to termin wprowadzony do filozofii przez Platona i charakterystyczny dla wyznaczonego przez niego nurtu myślowego idealizmu.

Identyczność

identitas

(tożsamość).

Ignorancja (niewiedza)

ignorantia

ma trzy [znaczenia]: mianowicie proste zaprzeczenie, brak i wypaczony stan [osobowości].

Ilość

quantitas

ma uzasadnienie w substancji [jako przypadłość] ze strony materii, (a jakość ze strony formy).

Ilość ciągła.

quantitas continua

Ilość masy.

quantitas molis

Ilość siły.

quantitas virtutis

Ilość ukryta.

quantitas discreta

Ilość wymierna.

quantitas dimensiva

Ilość zewnętrzna.

quantitas extrinseca

Ilość zewnętrzna.

quantitas intrinseca

Impet.

impetus

Indukcja

inductio

prze chodzenie od rzeczy pojedynczych [do wniosków ogólnych].

Innowacja.

innovatio

Wprowadzenie czegoś nowego

Instynkt naturalny

instinctus naturae

jest osądem ([władzą] osądu).

Intelekt

intellectus

jest władzą bierną; jego przedmiotem jest prawda.

Intelekt bierny.

intellectus passivus

Intelekt czynny.

intellectus agens

Intelekt moźnościowy.

intellectus possibilis

Intelekt poznający

intellectus in actu

( w działaniu).

Intelekt praktyczny.

intellectus practicus

Intelekt przystosowany

intellectus adeptus

(do tego, co ma poznawać).

Intelekt przystosowany do poznania.

intellectus in habitu

Intelekt spekulatywny

intellectus speculativus

(teoretyczny).

Intelekt w możności

intellectus in potentia

(do nabycia nowych form poznawczych).

Intelektualnosć.

intellectualitas

Inteligencja

intelligentia

właściwie oznacza akt intelektu, a niekiedy oznacza [też] substancje oddzielone, czyli aniołów. To drugie znaczenie terminu "inteligencja" jest charakterystyczne dla neoplatonizmu i filozofii arabskiej.

Intuicja..

intuitus

Termin teoriopoznawczy właściwy dla nurtów idealistycznych i oznacza ujęcie czegoś wprost bez rozumowań z pominięciem zmysłowych władz poznawczych. Św. Tomasz używa niekiedy tego terminu na oznaczenie szybkiego aktu poznawczego, dokonywanego tak, że nie dostrzegamy kolejnych etapów rozumowania. Jest to dla Akwinaty wynik usprawnienia władz poznawczych, a także samo poznanie pryncypiów bytu w ramach "mowy serca"

Ironia

ironia

jest wadą, która [powoduje], że ktoś mówi o sobie rzeczy gorsze [niż te], w które [sam] wierzy.

Istota

essentia

jest tym, co oznacza się przez definicję. Definicję bowiem stanowi wskazanie na podobieństwo rodzajowe i różnicę gatunkową. Podstawą sformułowania pierwszego z wymienionych pojęć jest w bycie materia; podstawą sformułowania drugiego z nich jest forma. Istotę stanowi więc w bycie forma i materia. Definicja więc obejmuje tylko "entia quod", czyli te pryncypia, które decydują o tym, czym byt jest. Istnienie zatem nie wchodzi w zakres definicji. Dodać trzeba, że Tomaszowi w tym haśle chodzi o istotę "quidditas", a więc istotę w jej elementach koniecznych z punktu widzenia jej treści. Istotą "pełną", a więc realną jest "subsystencja".

Istota

quidditas

Sedno. bytu ujęta w jej koniecznych elementach, to jest formie i materii. Dzięki temu ujęcie to jest podstawą tworzenia pojęć powszechnych rodzajowych i gatunkowych. Należy raczej do logiki; w metafizyce operuje się ujęciem istoty jako "subsystencji".

Istotnie

per se

(dzięki sobie, swoją własną mocą [d. przez się]).

Jakość

qualitas

właściwie [rozumiana], wnosi sposób, to jest, określenie substancji albo według tego, że możność materii jest zdeterminowana [w stosunku] do bytowania substancjalnego i taka jest różnica substancji, albo do bytowania przypadłościowego, i taka jest różnica przypadłościowa oraz orzecznik jakości.

Jakość cielesna.

qualitas corporea

Jakość doznawalna [zmysłowo],

qualitas passibilis

Jakość elementarna.

qualitas elementaris

Jakość osłabiona.

qualitas remissa

Jakość postrzegalna zmysłowo.

qualitas sensibilis

Jałmużna

eleemosyna

jest działaniem polegającym na daniu czegoś biednemu z powodu współczucia ze względu na Boga; jest właściwym aktem miłosierdzia.

Jeden.

unum

Jedno przez przypadłość.

unum accidentaliter

Jednostka

individuum

stanowi to, co jest niepodzielne w swej istocie, a podzielne z jakiegokolwiek innego, wyższego podziału.

Jednostkowy.

indiyidualis

Jedność

unitas

w [odniesieniu] do każdej rzeczy jest jej istotą, według tego, że jest niepodzielna w sobie, a oddzielona od czegokolwiek innego.

Jedność istoty. unitas ordinis

unitas essentiae

Jedność ładu (porządku).

Jedyny.

unicus

Jestem, jesteś, jest

sum es est

oznacza substancję na sposób aktu. Dlatego orzekane najczęściej o trzech Osobach Boskich.

Kalumnia

calumnia

fałszywe oskarżenie (oczernienie) jest fałszywym i złośliwym oskarżeniem (doniesieniem o przestępstwie). Oczernienie jest [też] bronieniem przestępstwa przez oszustwo, podstęp i kłamstwo.

Kapłan

sacerdos

Kara

poena

[może być] dwojaka: to jest kara zmysłów, czyli emocjonalna oraz kara potępienia, czyli brak widzenia Boga.

Karanie

punitio

o ile należy do prawa publicznego jest aktem sprawiedliwości wymiennej; karzącej zaś o ile należy do ochrony pojedynczej osoby.

Karność

discipuna

część potencjalna sprawiedliwości związana z człowieczeństwem.

Kierowanie (porządkowanie).

ordinatio

Kierowanie i rządzenie

regere et gubernare

należą w sposób właściwy do rozumu; są aktami opatrzności.

Kłamstwo

mendacium

określa się je trojako: mianowicie materialnie, to jest, mówienie fałszu; formalnie, to jest, wolę (chęć) głoszenia fałszu; od strony skutku jest to wola (chęć) zwodzenia.

Kłótnia

litigium

właściwie [rozumiana] jest przeciwstawianiem się sobie w słowach.

Kłótnia

rixa

jest sprzecznością w dziedzinie faktów, czyli wzajemną walką oraz partykularną wojną poza władzą publiczną. Lecz spór dokonuje się [tylko] w słowach.

Kompleksja ciała

complexio corporis

nie jest formą substancjalną, lecz przypadłościową. Jest to cecha organizmu, wynikająca z połączenia różnych jakości, charakterystycznych dla poszczególnych elementów ciała. K. jest skutkiem połączenia tych elementów pod względem jakościowym i określa dzięki temu cechy właściwe dla danego organizmu, np. ciepłotę ciała.

Kompozycja tego, co poznane intelektualnie.

compositio intellectus

Konieczne przez coś innego.

necessarium per aliud

Konieczne samo przez się.

necessarium per se

Konieczność

necessitas

[jest] dwojaka: [1] to jest absolutna, czyli z pierwszej przyczyny, a więc z materii lub formy, lub [przyczyny] sprawczej i [2] uwarunkowana albo przez podmiot, czyli przez przyczynę wtórną, mianowicie przez cel. I ta zachodzi dwojako: to jest wprost, albo ze względu na dobre bytowanie.

Konieczność naturalna i bezwzględna.

necesse naturalis et absoluta

Kontemplacja

contemplatio

jest wolnym wnikaniem ducha w rzecz.

Kopia

specolum

właściwie, jest tylko w rzeczach materialnych, lecz przenośnie jest w rzeczach duchowych, ponieważ przedstawia jak tamto.

Kościół

ecclesia

określa się [Go] dwojako: mianowicie jako tylko mistyczne ciało Chrystusa oraz [jako] ciało, którego głową jest oczywiście Chrystus. Tylko w pierwszym sposobie określania [można nazwać Kościół] Oblubienicą. Dlatego Chrystusa nie nazywa się członkiem Oblubienicy, lecz głową, chociaż nazywa się [Go] członkiem Kościoła w drugim sposobie [określania], lecz nie jest to właściwe.

Kradzież

furtom

jest ukrytym przyjęciem rzeczy cudzej.

Kres (koniec) [oraz] Określenie (wyraz, termin).

terminus

Kresy relacji.

relationis extrema

Krnąbrnosć

protervia

(bezczelność, bezwstyd).

Król

rex

nazywa się tak tego, komu są powierzone rządy powszechne. Sędzią nazywa się tego, kto sprawuje tylko sądzenie.

Krzywoprzysięstwo

periurium

jest kłamstwem wzmocnionym złożeniem przysięgi. Krzywoprzysięstwo nabywa głównie nazwy i gatunku od fałszu, wtórnie z odstąpienia od sprawiedliwości, po trzecie, z zaćmienia sądu. Każde krzywoprzysięstwo jest zawsze i grzechem, i przeciwieństwem religii.

Kształcenie.

educatio

Kuszenie.

tentatio

Latria

latria

jest czcią i służbą przysługującą samemu Bogu.

Lekarstwo

remedium

przeciwko złu [jest] dwojakie: czyli przeszkadzające przyszłemu [złu] oraz usuwające zło obecne.

Lekceważenie (zaniedbanie)

negligentia

należy do aktu wewnętrznego. Dlatego pochodzi ze zniechęcenia. Lecz lenistwo i gnuśność (odrętwienie) należą do wykonania, to jest pierwsza spowalniając a druga porzucając. Lekceważenie jest ogólnie grzechem.

Lekkomyślność

temeritas

czyli bezmyślność, jest brakiem rady i postacią nieroztropności. Zepsucie pouczalności lub pamięci, lub rozumu należy do lekkomyślności, czyli bezmyślności.

Lenistwo (powolność)

ignavia

jest gnuśnością.

Lichwa (ale także: bank).

campsoria

Liczba.

numerus

Liczebniki.

termini numerales

Litość

miseratio

jest użyciem albo skutkiem miłosierdzia, które stanowi cnotę.

Logika

logica

nie stanowi głównej części nauki spekulatywnej, lecz ogranicza się do tego, aby być [nauką] pomocniczą, czyli stanowić jej narzędzie.

Lud (społeczeństwo)

populus

jest liczną grupą ludzi, spojonych uzgodnieniami prawnymi oraz wspólnym pożytkiem.

Łagodność

clementia

jest ludzką cnotą, dlatego przeciwstawia się jej wprost okrucieństwo, nie zaś srogość lub zwierzęca surowość, gdyż [im przeciwstawia się] cnota heroiczna lub dar pobożności.

Łagodność, (uprzejmość, przychylność)

lenia

jest tym samym, co cierpliwość.

Łagodny

mitis

określa się tak kogoś, kto nigdy się nie gniewał (d. zawsze był bez gniewu), mianowicie pobożnego i pokornego, lecz łaskawym określa się kogoś, kto od surowości (dzikości) został doprowadzony do łagodności.

Łakomstwo

gula

jest nieuporządkowanym pożądaniem jedzenia i napoju; dlatego zawsze jest grzechem.

Łaska

gratia

jest możnością posłuszeństwa [Bogu].

Łaskawość

benignitas

jest tym samym, co sprawność dobrodziejstwa, lecz połączona z nastawieniem emocjonalnym do łagodnego mówienia.

Łatwość

facilitas

określa się dwojako: mianowicie przez usunięcie przeszkody oraz przez posiadanie pomocy.

Łzy

lacrimae

przyczynowane są przez smutek oraz niekiedy [stanowią] skutek czułości, głównie gdy rozważa się [rzeczy] przyjemne ze smutnymi, np. z pobożności.

Magia.

maleficium

Małoduszność

pusillanimitas

można rozważać trojako: czyli [l] według [samej] siebie; [2] z [punktu widzenia jej] przyczyny czyli ignorancji, bojaźni, lenistwa oraz gniewu; [3] z [punktu widzenia] jej skutków, czyli tego, z czego się wycofuje: w pierwszym wypadku przeciwstawia się wprost wielkoduszności, w drugim troskliwości, w trzecim [podobnie jak w pierwszym i drugim].

Małostkowość

paryificientia

jest wadą sprzeciwiającą się wielkoduszności. A jest w związana z wielkim wydatkiem. Dlatego jest mniejszą wadą niż skąpstwo.

Mały

paryus

nazywany jest ktoś z trzech względów: to jest wieku, uniżenia oraz zmysłów.

Materia

materia

jest możnością istoty [bytu].

Materia jednostkowa.

materia indiyidualis

Materia oznaczona ilością.

materia quantitate signata

Materia postrzegalna zmysłowo.

materia sensibilis

Materia poznawalna intelektualnie.

materia intelligibilis

Materia wspólna.

materia communis

Materialnie.

materialiter

Materialnosć.

materialitas

Materialny.

materialis

Mądrość

sapientia

wydaje sądy o wszystkim oraz porządkuje, ponieważ rozważa najwyższe przyczyny.

Medytacja (rozmyślanie)

meditatio

jest poznaniem [intelektualnym], zajętym poszukiwaniem (badaniem) prawdy.

Melancholia.

melancholia

Metafizyka

metaphisica

określa się ją na trzy [sposoby]: mianowicie jako [nauka], która traktuje o bycie, jako wiedza Boska, gdy dotyczy Boga oraz jako filozofia pierwsza, gdy zajmuje się pierwszymi przyczynami.

Męstwo

fortitudo

[jest] dwojakie: a więc cielesne i umysłowe. Pierwsze jest częścią cnoty, drugie zaś jest cnotą.

Miara (waga).

mensura

Mieć

habere

chociaż nie jest działaniem, jest oznaczane jednak na sposób działania.

Miejsce

situs

lub pozycja, dodaje do "gdzie" określony porządek części, będący określoną wzajemną relacją części.

Miłosierdzie

misericordia

jest serdecznym współczuciem czyjejś biedzie, które pobudza do pomagania. Gdy m. jest poruszeniem pożądania, kierowanym przez rozum, a nie tylko uczuciem, stanowi akt cnoty moralnej i osobną cnotę.

Miłość

amor

miłość jest naturalną odpowiedniością bytów.

moc (siła)

firmitas

Jest cnotą sprawiającą wytrwałość w działaniu, a stałość w postanowieniach (zamiarach).

Moce

vires

(władze [podmiotujące działania bytu]).

Modlitwa

oratio

stanowi akt rozumu praktycznego, dlatego, że jest albo stosowną do Boga prośbą, albo wznoszeniem się (wstępowaniem) umysłu do Boga. Modlitwa jest pewnego rodzaju tłumaczką naszego pragnienia przed Bogiem. Modlitwa jest aktem cnoty (latria), to jest kultu należnego samemu Bogu, nie jest zaś aktem daru intelektu.

Mogący odczuwać (doznawać).

passibilis

Mowa

oratio

(modlitwa, przemówienie, kazanie).

Mowa wewnętrzna.

sermo interior

Mowa zewnętrzna.

sermo exterior

Mowa.

sermo

Możliwe

possibile

przyjmuje się na dwa sposoby: jako przeciwstawione konieczności oraz jako wspólne dla koniecznego i przygodnego.

Możliwość

possibilitas

[zachodzi] dwojako w każdym stworzeniu: [1] to jest według tego, co posiada, czyli zależność od innego, według całości i według formy oraz [2] według tego, czego nie posiada, czyli możliwości przyjęcia.

Możność

potentia

oznacza to, co jest pryncypium, nie zaś jej relacją. Dwojaka [jest] możność w stworzeniu, to jest [odnosząca się] do bytowania oraz do działania: pierwsza pochodzi ze strony materii, druga zaś ze strony formy.

Możność (moc do rodzenia).

potentia ad generandum

Możność (moc do tchnienia).

potentia ad spirandum

Możność bierna. potentiae appetitivae

potentia passiva

Władze poządawcze.

Możność czynna (władza).

potentia actwa

Mówić

dicere

właściwie [rozumiane] wnosi głównie odniesienie do słowa, wtórnie [zaś] do rzeczy rozumianej. Mowa jest odniesieniem poznającego intelektualnie do słowa poczętego [w intelekcie możnościowym]. Nie jest niczym innym, jak wypowiadaniem słowa,

Mózg

cerebrum

jest proporcjonalnie większy u człowieka, niż u innych żyjących. Sw. Tomasz uważa mózg za "siedzibę" wewnętrznych władz zmysłowych. Nie godzi się na "umieszczenie" w nim obydwu intelektów i woli, gdyż te jak wykazuje są władzami niematerialnymi.

Muzyka

musica

przekształca ludzkie emocje.

Myślenie.

cogitatio

Nabyta postać poznawcza.

species acquisita

Nadzieja

spes

określa się [ją] na pięć sposobów: jako uczucie, cnotę, pewność, jej przedmiot i akt. Nadzieja bezwzględnie [brana] jest tylko w odniesieniu do dobra własnego, lecz ponieważ uprzednio zakłada miłość, ktoś może mieć nadzieję, że ktoś inny [posiądzie] życie wieczne.

Nagle

repente

komuś odpowiada dwojako: to jest z impulsu uczucia lub skierowane sprawnością.

Nagroda

praemium

jest tym, czym płaci się komuś dla jego dobra. Nagroda [jest] dwojaka: to jest istotowa i przypadłościowa.

Najpierw (pierwej).

per prius

Najwyższy stopień (koniec, ostatnia granica)

ultimum

rzeczy [jest] dwojaka: to znaczy w rzeczy i poza rzeczą.

Namiętność

fervor

woli nie jest cnotliwa, jeśli nie jest uporządkowana przez rozum. I dlatego jeśli ktoś z namiętności duszy wyprzedzi właściwy czas nie będzie pochwalony. Uczucia i emocje, gdy włączają się w działania intelektu i woli spełniają pozytywną moralnie rolę, gdy natomiast ktoś działa pod wpływem uczuć i emocji, np. podejmując jakieś działanie wcześniej niż należy, wtedy porządek moralny, wyznaczony przez rozumność natury ludzkiej, zostaje naruszony.

Namiętność

perturbatio

jest zmianą porządku i równości w rozumie z [powodu] uczuciowego nieuporządkowania władz wewnętrznych.

Narzędzie

dolabrum

nie jest przyczyną rzeczy tworzonej przez właściwą cnotę (moc, siłę), lecz przez cnotę (moc, siłę) budującego, przez którego [narzędzie] jest poruszane i w niej w jakiś sposób uczestniczy. Określając istotę narzędzia Tomasz zwraca uwagę na szersze zagadnienie: mianowicie funkcjonowanie wszelkich wytworów, których istotą jest zawsze pomysł twórcy lub użytkownika.

Narzędzie.

instrumentum

Następstwo

succesio

jest własnością ruchu, którego jest sposobem. I zachodzi zawsze ze względu na nieuporządkowanie materii.

Naśladowanie.

imitatio

Natężenie.

intensio

Natura

natura dicitur a nascendo

nazwa pochodzi od rodzenia. Natura stanowi istotę rzeczy ujętą ze względu na to, że jest przyporządkowana do właściwych bytowi działań.

Naturalna postać poznawcza.

species naturalis

Naturalne

natura communis

jest tym, co odpowiada rzeczy zgodnie z jej substancją, to znaczy jest tym, przez co jest ona w niej zawarta.

Naturalne dane.

data naturalia

Nauczać

docere

jest działaniem [należącym do] życia czynnego, w odniesieniu do czynności zewnętrznych i wewnętrznych, jako że skierowuje do dzieła (czynu); stanowi też działanie życia kontemplacyjnego, jako akt bezwględnie wewnętrzny. Nauczanie jest aktem miłości (caritas) i miłosierdzia.

Nauka

notitia

(wiedza, poznanie) orzekana jest na cztery sposoby: to jest jako natura, możność, sprawność i akt poznania.

Nauka o sprawach moralnych (etyka).

scientia moralis

Nauka społeczna (polityczna).

civilis scientia

Jej podstawowym celem jest wprowadzanie i zachowywanie pokoju.

Nawrócenie do Boga

conversio in deum

[dokonuje się] trojako: mianowicie przez chwałę, zasługę oraz przygotowanie, które wymaga potrójnej łaski, mianowicie dokonanej, habitualnej oraz działania Bożego.

Nazwa (imię).

nomen

Nazwa bezwględna.

nomen absolutom

Nazwa istotowa.

nomen essentiale

Nazwa przymiotnikowa.

nomen adiectiyum

Nazwa relacyjna (względna).

nomen relaiwum

Nazwa rzeczownikowa.

nomen substantivum

Nazwa własna.

nomen proprium

Nazwa zbiorowa.

nomen collectivum

Nazwy

nomina

są znakami intelektualnych ujęć.

Nazywanie.

denominatio

nic nie staje się naturalnie z niczego, to jest przez ruch, lecz [tylko] dzięki Bogu staje się coś z niczego przez stworzenie.

nihil fit ex nihilo naturaliter, id est, per motum, sed a deo fit aliouid ex nihilo per creationem.

Nicość (nic).

nihilum

Nie chcę

nolo

oznacza twierdzący akt woli, ale chcenia negatywnego. Dlatego nie jest sprzeczny z chceniem, ale jest mu przeciwny.

Niebezpieczeństwo (ryzyko, próba)

periculum

powstaje z samego faktu (zdarzenia) [i] czyni ów fakt [czymś] niekorzystnym; nie [jest tak] jednak, gdy niebezpieczeństwo pochodzi z naszego błędu (braku).

Niebyt

non ens

jest trojaki: to jest nic, brak i materia.

Niechęć

indignatio

jest córką gniewu.

Nieczułość

insensibilitas

jest wadą, która wbrew rozumowi zaniedbuje [rzeczy] konieczne do życia. Dlatego stanowi grzech.

Nieczystość

impudicitia

wiąże się z pocałunkami, dotykaniem i innymi czynnościami związanymi z aktem płciowym.

Nieczystość

impuritas

stworzenia rozumnego pochodzi z tego, że poddaje się z miłości rzeczom doczesnym, podczas gdy jego czystość polega na wznoszeniu się ku Bogu

Niedociągający [do jakiejś miary], (niedomagający, czegoś mu brakuje).

deficiens

Niedoskonały

imperfectus

określa się na cztery sposoby: [l] mianowicie niezdatny do dopełnienia wszystkich swoich dzieł, [2] dążący do doskonałości lub w niej nie utwierdzony [3] komu brakuje czegoś mu przysługującego i [4] [ten, kto] nie może czynić [czegoś] podobnego do siebie.

Niegodziwość.

iniquitas

Niehumanitarność (nieludzkość)

inhumanitas

jest tym samym, co wyrzeczenie się miłosierdzia. Jest córką skąpstwa.

Niematerialnosć.

immaterialitas

niemiłosierdzie

immisericordia

[którym charakteryzuje się ktoś niemiłosierny] jest odsunięciem [od siebie] czynienia dobra, ale okrucieństwo polega na przesadnym karaniu.

Niemoc.

infirmitas

Niemożliwość

impossibilitas

jest dwojaka: mianowicie prawdziwa i [tylko przez nas] oceniana.

Nienaturalne.

innaturale

Nienawiść

odium

jest niezgodnością pożądania zwierzęcego lub pożądania rozumnego z tym, co ujęte jako nieodpowiednie; tak jak miłość jest jego zgodnością z tym, co odpowiednie.

Nieoddzielalny.

inseparabilis

Nieodmienność.

incommutabilitas

Nieodróiniony.

indistinctus

Nieomylność.

infallibilitas

Niepodobieństwo.

dissimilitudo

Niepodzielne

indivisibile

określa się dwojako: mianowicie jako kres ciągłości oraz na zewnątrz jego rodzaju.

Niepodzielność.

indivisibilitas

Nieporuszalna [rzecz]

immobile

określana jest dwojako: mianowicie [jako] niezmienność bytu, jak np. Bóg oraz konieczność prawdy, jak w zdaniach koniecznych.

Nieposłuszeństwo

inoboedientia

ma dwa [znaczenia]:mianowicie ogólne, to jest jakiekolwiek odejście od przykazania oraz szczegółowe, to jest, gdy [się] nim gardzi (gdy [sie] je lekceważy).

Nieprawy.

illegitimus

Nieprzekazywalność.

incommunicabilitas

Jedna z własności bytu pochodnych wprost od transcendentaliów, mianowicie jedności i odrębności.

Nieroztropność

imprudentia

przyjmuje się trojako: mianowicie negatywnie, jako brak oraz przeciwieństwo.

Nierozwaga

praecipitatio

jest działaniem pod wpływem impetu woli lub uczucia, bez roztropności oraz [z pominięciem] jej części.

Nierówność rzeczy pochodzi od Boga

inaeoualitas rerum est a deo

Nierząd.

fornicatio

Nieskończoność.

infinitas

Niesprawiedliwość.

iniustitia

Niestałość

inconstantia

jest osobnym grzechem nieroztropności, polegającym na porzucaniu zamierzonego dobra.

Niestworzony.

increatus

Nieudowadnialny.

indemonstrabilis

Nieufność [d. brak nadziei]

diffidentia

jest poruszeniem władzy gniewliwej w mniemaniu o przewyższaniu [naszych] możliwości przez [piętrzące się przed nami trudności]. Lecz [to samo] w odniesieniu do dobra jest rozpaczą, a [w odniesieniu] do zła stanowi bojaźń.

Nieumiarkowanie

intemperantia

jest [wadą] najbardziej naganną.

Nieuporządkowanie.

inordinatio

Niewdzięczność.

ingratitudo

Niewierność

infidelitas

przyjmuje się dwojako: mianowicie jako zaprzeczenie i przeciwieństwo, to jest zwalczanie i wzgardzenie.

Niewinność.

innocentia

Niewstrzemięźliwość

incontinentia

właściwie [ujęta] wiąże się z pożądliwością [przyjemności] dotyku.

Niezdeterminowane

indeterminatum

cokolwiek jest złem, ponieważ jest w możności. A każde dobro jest zdeterminowane, ponieważ jest w akcie.

Niezgoda

discordia

polega na rozdzieleniu jakiś postanowień, na [sobie] przeciwne.

Niezmienność ciała (cielesna).

immutatio corporis

Niezmienność duchowa.

immutatio spiritualis

Niezmienność naturalna.

immutatio naturalis

Niezmienność.

immutatio

Niezmierzony (niezmierny).

immensus

Niezniszczalne

incorruptibile

COŚ jest trojako: mianowicie naturalne ze strony materii; to jest wolne od materii lub mające materię w możności do jednej tylko formy, albo chwała ze strony formy; albo niewinność ze strony działającego.

Niezniszczalność.

incorruptio

Niezróźnicowany.

indifferens

Nikczemnosć.

indignitas

Nniepoznawalna [rzecz]

irrationabile

[niezrozumiała, nie dająca się zrozumieć],

o

Obecność

praesentia

o tym właściwie mówi się, że jest obecne, czego istota ukazywana jest zmysłowi lub intelektowi.

Objaśnienie.

illustratio

Obraz

imago

czegokolwiek jest podobieństwem, ale nie na odwrót, ponieważ obraz wyraźnie dodaje istnienie [pochodzące] od innego.

Obyczaj

mos

po pierwsze oznacza przyzwyczajenie, to jest powtarzanie tych [działań], które [pochodzą] z naszych władz; po drugie [oznacza] akt lub skłonność pożądania ludzkiego, pochodzący z natury, przyzwyczajenia lub wnioskowania [rozumowego].

Obywatel.

civis

Ociężałość duszy

agrayatio animi

jest skutkiem [uczucia] bólu.

Oczekiwanie

exspectare

wyraża rozciągnięcie pożądania w czymś.

Oczyszczenie

purgatio

[rozumie się] dwojako: przez laskę od winy i przez światło nauki od niewiedzy.

Oddanie (naprawa, przywrócenie dawnego stanu)

restitutio

jest aktem sprawiedliwości wymiennej, ponieważ niczym innym nie wydaje się być, niż jakimś usytuowaniem w posiadaniu swojej rzeczy.

Odejście od zmysłów

alienatio a sensibus

Odkrywam

invenio

(przychodzę, znajduję, dochodzę do, zjawiam się).

Odniesienie do podmiotu

suppositio

określane jest dwojako: czyli naturalne i przypadłościowe.

Odpowiedniość

convenientia

jest dwojaka: a więc według właściwości natury oraz według proporcjonalności możności do aktu. Druga [wymieniona] dotyczy duszy w stosunku do ciała, pierwsza zaś nie.

Odpuszczanie

remissio

w karaniu przeciwstawia się wprost okrucieństwu, nie zaś srogości (surowości). Nie jest wadą, o ile nie sprzeciwia się sprawiedliwości.

Odstępstwo

recedere a deo

od Boga dokonuje się trojako: a więc przez niewiarę, przez zło moralne oraz przez apostazję.

Odszkodowanie (odwzajemnienie, wynagrodzenie)

retributio

proporcjonalne, z należnego prawa, jeśli jest ustalone, należy do sprawiedliwości wymiennej; jeśli zaś z należnego szacunku, należy do cnoty łaski, czyli do wdzięczności.

Odwaga (zuchwałość)

audacia

zawiera w sobie bezpieczeństwo, jako przeciwieństwo braku. Odwagę zalicza Tomasz do uczuć. Stanowi ona przeciwieństwo boja

Odwrócenie i nawrócenie

aversio et conwersio

są tą samą rzeczą, lecz różnią się powodem, mianowicie przez wzgląd na różne kresy.

Odżywianie się

comedere

jest braniem (spożywaniem) pokarmu oraz naturalną władzą (mocą) odżywiającego się, przekształcającą [pokarm] w naturę.

Odżywianie.

nutritio

Ogłoszenie prawa

promulgatio legis

konieczne jest do tego, aby prawo miało moc obowiązującą. Ogłoszenie prawa naturalnego stało się przez to, że Bóg zaszczepia je umysłom ludzi, w celu zgodnego z naturą przestrzegania go.

Ograniczenie (określenie)

determinatio

rzeczy stworzonej dokonuje się na trzy sposoby: to jest przez dodanie różnicy lub przypadłości, albo przez przyjęcie w [czymś] innym.

Okoliczność.

circumstantia

W postępowaniu ma rangę przypadłości.

Opatrzność

providentia

wnosi pewien wzgląd z pozycji jakiegoś dystansu w stosunku do tych [rzeczy], które zdarzają się obecnie i poddają się kierowaniu. Opatrzność Boża rozciąga się na [rzeczy] konieczne, ludzka zaś nie. O. właściwie nie należy do władz teoretycznych, lecz do praktycznych. Św. Tomasz odróżnia opatrzność Bożą i ludzką; tę drugą nazywa się też przewidywaniem.

Opieka (czujność)

vigilantia

jest tym samym, co troska, i należy do roztropności.

Opinia (zdanie)

opinio

jest aktem intelektu, skłaniającego się w jedną stronę przeciwieństw przy lęku wobec drugiej, dlatego według Filozofa [Arystotelesa] opinia jest jako ułomna i pobawiona siły. Wynika z tego, iż opinia jest twierdzeniem o najsłabszym stopniu pewności.

Orzeczenie.

praedicatum

Orzecznik

praedicamentum

wystarczy dziesięć orzeczników i ich podział. Jest to odwołanie się i potwierdzenie arystotelesowskiej nauki o orzecznikach.

Orzeczniki.

praedicamenta

Orzekanie identyfikujące.

praedicatio identitatis

Orzekanie przypadłościowe.

praedicatio accidentalis

Orzekanie.

praedicatio

osąd zmysłowy (mniemanie).

aestimatio

Osoba

persona

nie jest nazwą ujęcia, lecz rzeczy. Osoba oznacza to, co jest najdoskonalsze w całej naturze. Osoba oznacza jednostkową substancję, wyróżniającą się godnością. Dlatego jest tylko w naturze intelektualnej. Wszelkie [byty] subsystujące w naturze intelektualnej lub rozumnej są osobami.

Ospałość i próżnowanie

somnolentia et otiositas

gdy sprowadzają się do gnuśności są córkami acedii.

Ostrożność (rozwaga)

circumspectio

zwraca uwagę na okoliczności w postępowaniu moralnym.

Oszukać (wprowadzić w błąd)

fallere

można dwojako: a więc ukrywając prawdę słowem lub czynem, albo mówiąc nieprawdę.

Oświecenie.

illuminatio

Termin należący do augustyńskiej teorii poznania.

Owoc.

fructus

Termin używany w odniesieniu do Chrystusa.

Oznaczenie

significatto

[jest] właściwie określane ze względu na nazwy [pochodzące z] rozumu; odniesienie do podmiotu zaś ze względu na to, czemu nazwa odpowiada, jeśli wprost (bezwarunkowo) się w nim zawiera; złączenie zaś jeśli [zawiera się] nie wprost (warunkowo). patrz: etymologia.

Ożywione.

animatum

Pamięć

memoria

[określa się ją] dwojako: mianowicie zachowującą jedynie postacie [poznawcze], w inny [zaś sposób] jest tym, czego przedmiotem jest przeszłość jako przeszłość. W pierwszym [znaczeniu] jest władzą czysto poznawczą i należy do dziedziny poznania intelektualnego, w drugi zaś mieści się jedynie w dziedzinie władz zmysłowych. Pamięć w znaczeniu pierwszym jest tożsama z intelektem możnościowym (intellectus possibilis) zaś w znaczeniu drugim jest osobną wewnętrzną władzą zmysłową.

Państwo

civitas

jest zgromadzeniem ludzi, połączonych jakimiś więzami społecznymi, które doprowadzają do szczęścia dzięki prawdziwej cnocie.

Państwo

politia

doskonałe jest to, w którym członki są zgodne z głową [i] nie są ze sobą wzajemnie skłócone.

Pewność

certitudo

jest mocnym przylgnięciem władzy poznającej do właściwego sobie przedmiotu poznawalnego.

Pierworodny.

primogenitus

Pierwsze

primum

określa się dwojako: to jest pierwsze wprost i pierwsze w rodzaju.

Pierwsze poruszenia

primi motus

określa się dwojako: najpierw jako pierwsze, czyli naturalne bez wyobrażenia, a następnie pierwsze, czyli pierwsze poruszenia zmysłowe z powodu wyobrażeń. Drugie [z wymienionych] są grzechami, lecz najlżejszymi pierwsze zaś nie są w żaden sposób grzeszne.

Pierwszeństwo.

prioritas

Pietyzm (patriotyzm, przywiązanie, szacunek, naboznosć)

pietas

jest osobną cnotą. Pietyzm głównie odnosi się do rodziców i do ojczyzny, w których wszyscy zawierają się ze względu na pokrewieństwo, obywatele i przyjaciele ojczyzny.

Piękno.

pulchrum

Piękność

pulchritudo

Wymaga trzech [elementów]: czyli całości (zupełności), właściwej proporcji i jasności.

Pijaństwo

ebrietas

określane jest dwojako: a więc jako uszkodzenie rozumności z [powodu] wypicia nadmiernej ilości wina oraz akt usprawiedliwiający je. Drugi jest grzechem, pierwszy zaś nie. P. jest wadą sprzeciwiającą się umiarkowaniu, której materię stanowią napoje alkoholowe

Pilność

studiositas

nazwa pochodzi od wszytkich cnót, o ile należy do nich poznanie roztropności. Wynika z tego, że cnota pilności dotyczy wiedzy praktycznej.

Po drugie. Przy wyliczaniu: primo, secundo, tertio... .

secundo

Pobożność

devotio

jest głównym aktem cnoty religijności.

Pochodzące z tchnienia [Cos].

spiraculum

Pochodzenie (przechodzenie)

processio

nazwa pochodzenia; najpierw przysługuje ruchowi lokalnemu, z którego przenosi się do każdego porządku z czegoś innego oraz [przysługuje] każdej emanacji.

Pochodzenie (tworzenie)

producere

w Bogu i w stworzeniach cos pochodzi dwojako: a więc przez możność naturalną, w

Pochodzenie (wyprowadzanie, przekazywanie)

traductio

mówi się [o nim] dwojako: a więc [w porządku] rodzenia i podziału. I orzeka się właściwie w [porządku] rodzenia bytów posiadających duszę.

Pochodzenie intelektualne.

processio intelligibilis

Pociągać

trahere

oznacza wprawianie w ruch czegoś [w kierunku] do siebie na trzy sposoby: a więc jako cel, miejsce ustawienia lub coś zamienne, jak rodzący lub tylko [jak] ruch lokalny.

Poczęty.

conceptus

Poczucie (powszechny powód).

conceptio

Począć oznacza pochodzić od rodzącego, być różnym od niego i być zarazem zamkniętym w jego granicach. Terminu tego Tomasz używa w problematyce rozmnażania się zwierząt i ludzi, ale także w dziedzinie poznania.

Pod jakimś względem.

secundum quid

Podmiot

subiectum

jest w możności do bytowania przypadłościowego, materia zaś do bytowania substancjalnego. Podmiot określa się dwojako: jako podmiot natury oraz podmiot [jako część] mowy.

Podmiot

suppositum

określany jest dwojako: czyli [podmiot] natury i mowy.

Podobieństwo

similitudo

jest relacją zrównania.

Podobieństwo (symbol)

figura

określane jest trojako:a więc jako [l] jakość wynikająca z uformowania się [różnych] ilości, [2] podobieństwo i [3] każdy znak.

Podobieństwo gatunkowe.

similitudo secundum speciem

Podobieństwo rodzajowe.

similitudo secundum genus

Podział

dlvisio

Jest dwojaki: a więc według ilości i według formy. Pierwszy jest późniejszy od jedności, drugi zaś [jest od niej] wcześniejszy. Dlatego definiuje jedność.

Podział (wyróżnienie, wydzielenie)

distinctio

[zachodzi] dwojako: a więc formalny, to jest gatunkowy oraz materialny, to jest numeryczny.

Podzielny.

divisibius

Podziękowanie

gratiarum

działanie zwrócone do udzielającego [nam jakiejś] laski.

Poetyka

poetica

używa metafory, ze względu na niedostatek rzeczy, o której traktuje; teologia zaś [używa metafory] ze względu na przekraczanie [rzeczy, o której traktuje],

Poganie

gentiles

mogą poznać Boga jedynego, prostego i wiecznego.

Pojednanie

reconciliatio

jest naprawieniem przyjaźni.

Pojedyncze.

singulare

Pojętność jest zdolnością dobrego uzyskiwania słusznych zdań od kogoś innego; zręczność, (przebiegłość, spryt)

docilitas

od siebie samego.

Pojmowanie

comprehensio

właściwie [rozumiane] jest dotknięciem rzeczywistości (d. rzeczy) w każdy sposób [i] poprzez wszystkie powody, dzięki którym jest poznawalna.

Pojmowanie.

perceptio

Pokarm

cibus

jest konieczny z dwóch powodów: mianowicie do odnawiania strat oraz aby przeszkodzić całkowitemu zużyciu naturalnego ciepła, które jest przyczyną życia.

Pokora

humilitas

jest cnotą, która powstrzymuje ducha, aby wywyższał się w sposób nieumiarkowany.

Pokój

pax

Spokojem porządku, najbardziej w woli: pokój więc na tym polega, że wszystko zachowuje swoje miejsce. Pokój nie jest cnotą, lecz jest skutkiem cnoty, to jest miłości bliźniego ("caritas"). Pokój jest celem wszelkich darów [Ducha Świętego],

Polityka

politica

jest pierwotniejsza (pierwsza, główniejsza, godniejsza, ważniejsza) niż ekonomika, a ta niż monastyka. Ustanawianie prawa pozytywnego jest główną częścią polityki. Polityka udziela dobra niższych sztuk i cnót. Polityka, ekonomika i monastyka sq częściami etyki, odnoszącymi się kolejno do społeczności, rodziny i pojedynczej osoby.

Połączenie

coniunctio

. Św. Tomasz stosuje ten termin na określenie relacji Boga z człowiekiem oraz relacji małżeńskiej.

Pomaganie

subyenire

odpowiednio [dokonuje się] na trzy sposoby: a więc [przez] przyjmowanie uciekających, towarzyszenie w kłopotach oraz w pomocy zewnętrznej [dotyczączej dóbr zewnętrznych].

Pomnożenie (mnożenie).

multiplicatio

Ponad

super

oznacza trzy [stany]: a więc skierowanie do miejsca, "według" oraz "po".

Porównanie

comparatio

dzielą do dzieła pod względem dobra lub zła [moralnego] dokonuje się trojako: czyli ze względu na rodzaj, cel oraz wolę.

Porwanie

raptus

jest postacią rozpusty, gdy polega na porwaniu silą dziewczyny z domu ojca, w celu zawarcia z uwiedzioną małżeństwa, bez względu na to, czy przemoc zastosowano wobec niej, czy wobec rodziców. [Inne znaczenie, to] przekroczenie umysłu, ekstaza oraz porwanie, oznaczają to samo i to w dwojaki sposób: czyli albo tylko według zamierzenia, i w taki sposób odnosi się to do wszystkich kochających i kontemplujących Boga; albo według aktualnie dokonywanej abstrakcji od tego, co zmysłowe, i w taki sposób są [pojęcia porwania] powszechnie używane.

Porywczość

iracundia

jest przesadnym [wybuchem] gniewu. Dlatego stanowi wadę sprzeciwiającą się łagodności.

Porywczość (popędliwosć, zapalczywość)

excandescentia

bardziej wydaje się należeć do pierwszej postaci gniewu, czyli złośliwości, która wzmaga się według szybkości gniewu, niż do trzeciej postaci, czyli szału.

Porządek

ordo

dokonuje się według trzech powodów: mianowicie według wcześniej i później, odróżnienia oraz pochodzenia.

Posiadanie

possessio

rzeczy zewnętrznych, jest dla człowieka naturalne, co do ich używania; nie zaś co do natury.

Posłannictwo (posłanie).

missio

Posłannictwo niewidzialne.

missio inyisibilis

Posłannictwo w czasie.

missio temporalis

Posłannictwo widzialne.

missio visibilis

Posłannictwo wieczne.

missio aeterna

Posłuszeństwo

oboedientia

nie jest cnotą teologiczną, ale moralną. Stanowi środek pomiędzy dwiema wadami, to jest między nadmiarem i niedomiarem. Lecz jej nadmiar nie jest według ilości, lecz według innych okoliczności, to jest albo kogo nie powinno się słuchać, albo w czym nie powinno [się słuchać].

Post

ieiunium

rozumie się go na dwa sposoby: mianowicie duchowy, to znaczy [powstrzymywanie się] od grzechów oraz cielesny, który jest [powstrzymywaniem się] od pokarmów.

Postacie odpowiadające naturze

species connaturales

(wspólnaturalne).

Postać dana przez naturę.

species indita

Postać darmowa.

species gratuita

Postać intelektualna

species intelligibilis

(umysłowa) [d. intelektualnie poznawalna],

Postać odciśnięta

species impressa

(w intelekcie możnościowym).

Postać oderwana (wyabstrahowana).

species abstracta

Postać poznawcza

species

Postać wlana nagle.

species influxa

Postać wlana.

species infusa

Postać wyrażona.

species expressa

Postać zmysłowa

species sensibilis

[d. zmysłowo poznawalna].

Postęp (zbliżenie się)

accessus

jest wcześniej w zamierzeniu a później w wykonaniu; odwrotnie niż regres (cofnięcie się). P. jest przed regresem [w ujęciu] od strony poruszającego, lecz późniejszy [w ujęciu] od strony poruszanego.

Postrzegalne [zmysłowo] przez przypadłość.

sensibilia per accidens

Pośrednikiem

mediator

[pomiędzy] Bogiem i ludźmi jest zasadniczo sam Chrystus; jako narzędzia zaś występują prorocy i kapłani obydwu testamentów oraz aniołowie. Nie jest zaś [tym pośrednikiem] Duch Święty ani demon. Chrystus, ponieważ jest osobą złożoną, jest pośrednikiem z tego powodu, że jest człowiekiem, nie zaś z powodu tego, że jest Bogiem.

Potrzeba

indigentia

przyjmuje się dwojako: ze wględu na niedostatek tego, co potrzeba oraz ze względu porządek rodzenia od którego pochodzi [termin].

Powinność

debitom

wnosi ład wymagań lub konieczność czegoś, do czego jest przyporządkowana.

Powody (wsady) przyczynowe.

rationes causales

Powody wieczne.

rationes aeternae

Powodzenie

fortuna

jest przyczyną przypadłościową [działającą] poza zamierzeniem, jak np. niski wzrost.

Powonienie (wąchanie).

olfactus

Powód idealny

ratio idealis

[oznacza: absolutny albo wynikający z myślenia].

Powstający.

permanens

Powszechnik

universale

ma trzy znaczenia: a więc powszechnik w rzeczy, to jest natura w [bytach] szczegółowych, powszechnik po rzeczy, to jest, abstrakt [sformułowany] z nich oraz powszechnik przed rzeczą, to jest, powszechne formy rzeczy w umysłach aniołów.

Powściągliwość

contingentia

jest powstrzymywaniem się od wszelkich przyjemności seksualnych; stanowi cnotę.

Poznający.

cognoscens

Poznanie

cognitio

rzeczy dokonuje się dwojako: a więc [samej] rzeczy i [jej] podobieństwa (od rzeczy i do rzeczy).

Poznanie doświadczalne.

cognitio experimentaus

Poznanie intelektualne.

cognitio intellectiva

Poznanie nieokreślone.

cognitio indistincta

Poznanie niewyraźne.

cognitio confusa

Poznanie określone.

cognitio determinata

Poznanie podlegające zmieszaniu.

cognitio sub confusione

Poznanie w akcie (faktyczne).

intellectum in actu

Poznanie w możności.

intellectum in potentia

Poznanie wyraźne.

cognitio distincta

Poznanie zmysłowe.

cognitio sensitiya

Poznawalna intelektualnie [rzecz]

intelligibile

ma dwa [znaczenia]: mianowicie pochodzące od intelektu i współmierne intelektowi.

Poznawalne

scibile

nazywa się według możności, wiedza zaś według aktu lub sprawności. Dlatego nie sq tym samym z natury.

Poznawalność

cognoscibilitas

.

Poznawalny.

cognoscibilis

Poznawczy.

cognoscitivus

Pożądanie

appetitus

jest władzą bierną.

Pożądliwość

concupiscentia

jest pożądaniem przyjemności zmysłowej w pożądaniu zmysłowym. Znajduje się wyłącznie we władzy pożądliwej.

Późniejszy.

posterior

Praca

labor

ręczna, przyporządkowana jest do czterech [rzeczy]: Mianowicie wyżywienia, unikania nienawiści, przeciwko pożądliwości oraz dla jałmużny.

Pragnienie

desiderium

jest poruszeniem pożądania w zdolnym do miłości i [stanowi] zapoczątkowanie miłości.

Pragnienie [picia]

sitis

jest pożądliwością mokrego i zimnego, czyli napoju.

Prasumienie (syndereza)

synderesis

nie jest władzą, lecz jest naturalną sprawnością pierwszych pryncypiów (zasad) moralnych.

Prawda

verum

określa się dwojako: a więc prawdziwa prawda istoty i prawdziwa prawda właściwości. Powodem prawdy jest byt, nie zaś na odwrót; dlatego prawda nie może być rozumiana bez rozumienia bytu, lecz równie dobrze może być odwrotnie, ale nigdy to nie zachodzi [w odniesieniu] do [czegoś] nieistniejącego.

Prawdziwość (prawda poznawcza).

veritas

Prawe i lewe

dextrum et sinistrum

obydwie są różnicami miejsca; w nieożywionych są tylko względem nas, w ożywionych zaś są według siebie.

Prawość (wyrozumiałość, słuszność, praworządność)

eugnomosyna

jest tym samym, co epikea, a więc dobrowolnym usprawiedliwieniem kogoś.

Prawoznawstwo

legispositiva

jest tym samym, co umiejętność rządzenia, to jest, główną postacią roztropności, która przystoi rządzącemu.

Procent

usura

(lichwa, odsetki).

Proporcja

proportio

według pierwszej, nadanej nazwy oznacza przystosowanie ilości do ilości, według określonego wzrostu lub odpowiedniości; lecz przenoszona jest także do oznaczania przystosowania czegokolwiek, tak jak materii do formy, możności do aktu, przedmiotu do władzy, skończonego do nieskończonego i stworzenia do Stwórcy. Wszelka przyczyna działająca sama przez się jest proporcjonalna do skutków.

Proporcja nierówności.

proportio inaeoualitatis

Proste ujecie intelektualne.

simplex intelligentia

Proste ujęcie.

simplex apprehensio

Prostota

simplicitas

należąca do cnoty prawdy, nazywana jest prostotą, ponieważ nie dąży do [rzeczy] przeciwnych, prawdą zaś nazywana jest o ile znak zgadza się z tym, co oznaczone; dlatego prostota i prawda różnią się tylko rozumowo.

Prostota (niezłożoność).

simplicitas

Prosty

slmplex

według rzeczy skądkolwiek przyłączonej oraz prosty według rozumu.

Prosty (słuszny, właściwy).

rectus

Próżność (chełpliwość)

iactantia

jest tym, przez co ktoś się wynosi wyżej od tego, czym jest w swej istocie, po wtóre zaś powyżej tego, co inni o nim sądzą.

Pryncypia jednostkowienia.

principia individua

Pryncypia uszczegółowiające.

principia individuantia

Pryncypium

principium

jest tym, od czego coś pochodzi w jakikolwiek sposób oraz na odwrót. Przyczyna i pryncypium są realnie zamienne, a różnią się rozumowo.

Pryncypium (zasada) jednostkowienia.

principium individuationis

Pryncypium cech wyłącznych

principium singularitatis

(danego bytu).

Pryncypium intelektualne.

principium intellectivum

Przebaczenie

venia

stanowi odpuszczenie należnej kary; odnosi się do czegoś dwojako: bądź do tego, co jest odpuszczane, czyli dotyczy tylko grzechu, bądź do tego, co jest powodem dla przebaczającego, jak słabość lub coś w tym rodzaju, wtedy nie dotyczy grzechu.

Przebaczenie (darowanie win lub urazów).

ignoscentia

Przechodzenie z możności

educi de potentia

jest stawaniem się w akcie, który był wcześniej w możności, a zależy od materii, i dokonuje się przez naturalnego działającego.

Przedmiot

obiectum

nie jest materią z której [coś pochodzi], lecz jest materią związaną z czymś. I przedmiot ma powód formy, o ile daje ona gatunek [jest podstawą sformułowania pojęcia gatunkowego],

Przedmiot

obiectum adaequatum proportionatum

dostosowany proporcjonalnie.

Przedmiot właściwy intelektu.

obiectum intellectus proprium

Przedmiot zmysłu właściwego (właściwy dla zmysłów).

obiectum sensus proprium