1. Wprowadzenie. 2. Mieczysława Gogacza system etyczny. Koncepcja osoby. 3. Karola Wojtyły system etyczny. Koncepcja osoby. 4. Metafizyczne i antropologiczne podstawy koncepcji etycznych. Porównanie.

 

1. Wprowadzenie

Filozofia klasyczna w wersji tomizmu pozostaje wśród wielu innych propozycji jedną z najbardziej adekwatnych metod rozumiejącego poznawania świata, człowieka i całokształtu jego działań. Wnosi bowiem dwie niezbywalne korzyści: prowadzi do poznania realnego świata oraz gwarantuje spełnienie się człowieka jako bytu poznającego.

We współczesnym tomizmie, który pozostaje wewnętrznie spójną i jednolitą filozofią, wyróżniają się jego odmiany, które są precyzowaniem i rozwijaniem myśli św. Tomasza z Akwinu. Wszystkie odmiany tomizmu mają wspólne podłoże, którym jest filozofia tomistyczna oraz przyjęta w niej koncepcja bytu jako istniejącego. Natomiast różnią się głownie sposobem rozumienia istnienia w ogólnej strukturze bytu. Prowadzi to do pewnych różnic w założeniach metafizycznych oraz przejawia się w budowanych koncepcjach osoby.

Przedtem jak zbudować etykę dotyczącą człowieka, należy go najpierw zidentyfikować. Identyfikacja ta będzie bezpośrednią podstawą realistycznie formułowanej etyki. Żeby właściwie rozpoznać przedmiot etyki oraz uniknąć pomieszania jej twierdzeń z twierdzeniami innych nauk (co w konsekwencji spowodowałoby redukcję etyki do filozofii człowieka lub filozofii rzeczywistości) etyk musi znać filozofię człowieka (czyli antropologię) oraz filozofię rzeczywistości (metafizykę). Są one podstawą etyki oraz przy ich pomocy jest możliwość właściwego ukazania jej przedmiotu. Jednocześnie odróżnienie tych nauk pomaga uwolnieniu etyki od utożsamienia z nimi. Ponieważ etyka swym przedmiotem uzasadnia swoje twierdzenia, które są inne niż twierdzenia antropologii czy metafizyki.

Założenia metafizyczne i antropologiczne, na których opiera się etyka, wyznaczają charakterystyczne dla różnych odmian tomizmu cechy systemów etycznych.

Dlatego problemem badawczym niniejszej pracy jest odpowiedź na pytanie, jakie metafizyczne i antropologiczne podstawy zostały wykorzystane przy tworzeniu systemów etycznych w różnych odmianach tomizmu. Analizę przeprowadzono na przykładzie tomizmu transcendentalnego (który wywodzi się z tomizmu lowańskiego) reprezentowanego przez kard. K. Wojtyłę oraz tomizmu konsekwentnego (tworzonego na podstawie tomizmu egzystencjalnego) uprawianego przez prof. M. Gogacza. Osiągnięcie założonego celu będzie możliwe dzięki analizie koncepcji etycznych zawartych w pracach Autorów, pozwalającej na wyodrębnienie ich podstaw.

Zarys etyki chronienia osób zawiera się w różnych pracach M. Gogacza. Został on rozbudowany dość szczegółowo w książkach Ku etyce chronienia osób. Wokół odstaw etyki oraz Wprowadzenie do etyki chronienia osób, w których Autor buduje etykę na fundamentach refleksji metafizycznych. Podstawowe pojęcia metafizyczne zostały uwyraźnione w Elementarzu metafizyki, natomiast filozofia człowieka przedstawiona w książce Człowiek i jego relacje (materiały do filozofii człowieka). Wszystkie wymienione książki zostały wykorzystane w rozważaniach.

System etyczny K. Wojtyły został przedstawiony w książce Elementarz etyczny, a także w innych pracach oraz licznych artykułach, które będą podstawą poniższych rozważań. Przy jego budowie Autor przede wszystkim korzysta z teorii osoby, która najpełniej ukazuje się w monografii Osoba i czyn.

 

2. Mieczysława Gogacza system etyczny. Koncepcja osoby

W pierwszej części w skrócie chciałabym omówić najważniejsze zagadnienia wypracowanej przez prof. M. Gogacza etyki chronienia osób. Jako punkt wyjścia swojej etyki Autor przyjmuje metafizykę człowieka. Jest ona analizą zawartości człowieka jako bytu. W obrębie struktury bytowej człowieka zostają rozpoznane przyczyny wewnętrzne, którymi to są istnienie i istota oraz przyczyny zewnętrzne. Dany byt realny wtedy jest człowiekiem, gdy zostanie zapoczątkowany przez osobowe istnienie. Takie istnienie, które jest stworzone już istnieniem człowieka. M. Gogacz przełamuje tezę, że wszystkie akty istnienia są jednakowe. Jednakowe są one tylko z pozycji teorii poznania, natomiast nie jednakowe same w sobie. W istocie człowieka obok formy i materii wykrywa się rozumność, która w połączeniu z formą jest duszą rozumną, oraz powiązanie materii z własnościami fizycznymi, które jest nazywane ciałem. Na strukturę filozoficznie ujętego człowieka składa się: 1° akt istnienia, urealniający wewnętrzną zawartość bytu ludzkiego; 2° forma, określająca tożsamość człowieka; 3° możność niematerialna, jako podstawa duchowości człowieka, jego duchowego rozwoju oraz 4° materia jako podstawa fizyczności człowieka. Takie ujęcie filozofii człowieka jest, zdaniem Autora, gruntem do rozwinięcia problematyki relacji osobowych, które różnią się od relacji poznania i decyzji, i są podstawą do formułowania etyki.

W swojej teorii osoby M. Gogacz korzysta z tomaszowskiego substancjalistycznego ujęcia: osobę konstytuuję osobowy akt istnienia urealniający rozumną formę jednostkowej substancji (akt istnienia oraz możność intelektualna).

Z filozoficzną teorią osoby, jako podmiotem relacji osobowych ściśle jest związana realistyczna teorii relacji osobowych, której należy się szczególne miejsce w filozofii M. Gogacza, jest ona bowiem podstawą etyki chronienia osób. Definiując relacje jako byt niesamodzielny, w jej strukturze zostają wyodrębnione podmiot, kres relacji i zewnętrzne przyczyny. Przyczynami bytu są zarówno istnieniowe i istotowe własności. W podziale bytów zostają wyakcentowane relacje istnieniowe osobowe (relacje miłości, wiary i nadziei budujące się na przejawach istnienia: realności, prawdzie i dobru), na których opiera się etyka M. Gogacza.

Celem, zadaniem etyki zgodnie z M. Gogaczem, jest chronienie działaniami intelektu i woli relacji osobowych i osób. Skutkiem tych działań jest trwanie relacji osobowych, innymi słowy spełnianie wartości. Celem etyki staje się podtrzymywanie trwania skutków relacji osobowych i w ten sposób służenie człowiekowi. Natomiast przedmiotem etyki są pryncypia (zasady) działań chroniących relacje osobowe, osoby, ich godność – mądrość, kontemplacja i sumienie.

Jak zostało powiedziane, bezpośrednią podstawą etyki jest filozofia człowieka (antropologia), natomiast pośrednią podstawą jest filozofia rzeczywistości (przez którą rozumiemy metafizykę – Rys. 1).

 

Rys. 1. Ścieżka dojścia do etyki (M. Gogacz)

 

Budowę swojej koncepcji Autor dokonuje w drodze refleksji, która od metafizyki, identyfikującej człowieka, prowadzi do etyki chronienia osób. Najpierw wyświetla problematykę i odróżnia człowieka jako człowieka i człowieka jako osobę, po czym rozwija temat osoby i wiążących osoby relacji osobowych, a poprzez podjęcie tematu dobra i zła przedstawia problematykę kultury, jej humanizacji, a także problematykę wartości.

 

3. Karola Wojtyły system etyczny. Koncepcja osoby

Punktem wyjścia etyki kard. K. Wojtyły jest doświadczenie, wskazujące na realizm w sposobie uprawiania danej nauki. Do opisu i zrozumienia danych doświadczalnych o działaniu ludzkim Autor stosuje metodę fenomenologiczną, opartą na realizmie oraz na obiektywizmie. Wychodząc na płaszczyznę etyki, zajmuje się on bezpośrednim odniesieniem osoby do siebie samego oraz do innej osoby. „Osoba” posiada centralne miejsce w filozofii Wojtyły – koncepcja osoby jest niezmiernie ważna dla całego jego systemu filozoficznego oraz etyki w szczególności.

Osoba dla K. Wojtyły jest bytem substancjalnym, czyli bytem wewnętrznie jedynym, będącym podłożem dla przypadłości. Następnie, osoba ludzka jest jednostką o naturze rozumnej, zdolną do poznania prawdy, w tym i prawdy o dobru, oraz zdolna do rozumnego, autonomicznego działania. Charakteryzując osobę ludzką, K. Wojtyła wyróżnia w niej dwa aspekty: podmiotowość ontyczną i podmiotowość przeżyciową. Ontyczny aspektu bytu ludzkiego został zidentyfikowany jako suppositum, innymi słowy człowiek jako realny podmiot istnienia i działania, w którym istnienie jest osobowe, nie tylko indywidualne. Z kolei w tomizmie transcendentalnym kard. K. Wojtyła rozwija koncepcję podmiotowości przeżyciowej.

W analizie ontycznej zawartości istoty człowieka K. Wojtyłą posługuje się dwoma terminami określającymi człowieka: „osoba” i „natura”. Natura odnosi się do tego, „coś dzieje się w człowieku”, czyli wewnątrz człowieka, co jest istotowo ludzkie. Osoba natomiast jest podmiotem działań manifestujących człowieka na zewnątrz. W zagadnieniu jedności osoby i czynu Autor dochodzi do wniosku, że czyn jako „szczególny moment oglądu – czyli doświadczenia – osoby” wskazuje na nią i „pozwala się (...) zrozumieć jako czyn osoby”.[1]

W przedstawionej koncepcji osobie ludzkiej przyznaje się szczególną wartość, określoną jako godność osoby. Jest ona podstawą do sformułowania zasady postępowania – normy personalistycznej.

Swoją etykę Autor buduje na fundamentach filozofii bytu, lecz skupia się przede wszystkim na zagadnieniach antropologicznych. Równocześnie chce skorzystać ze wzbogacenia, jakie zawdzięczamy filozofii świadomości. Zdaniem Autora „próba prawidłowego scalenia w koncepcji osoby i czynu tych zrozumień, jakie wyłaniają się z doświadczenia człowieka w obu jego aspektach musi w jakieś mierze stać się próbą scalenia dwóch orientacji filozoficznych, poniekąd dwóch filozofii”[2] (Rys. 2).

 

 

 

Rys. 2. Ścieżka dojścia do etyki (K. Wojtyła)

 

 

4. Metafizyczne i antropologiczne podstawy koncepcji etycznych. Porównanie

Na podstawie opisu systemów etycznych ukazano ich strukturę poprzez wyeksponowanie najważniejszych elementów etyki ogólnej oraz szczegółowej (zostały one przedstawione na schematach na Rys. 3 i Rys. 5).

M. Gogacza tłumaczenie podstawowych elementów etycznych odzwierciedla jego rozumienie relacji osobowych jako źródła etyki. Ich trwanie jest wprost wartością, a zadanie działań człowieka upatruje się w chronieniu osób i współobecności z nimi.

Charakterystyczną cechą etyki chronienia osób jest przeniesienie powinności z etyki do prawa. Powinność bowiem jest umówieniem się ludzi na jakieś dobro wspólne i jej źródło, jak i każdej umowy ludzkiej, jest w myśleniu. Zatem nie ma ona mocy sprawiania realnych relacji osobowych, których chronienie wyznacza etyka.

Analiza etyczna obejmuje wszystkie działania człowieka, gdyż powinny one chronić osoby oraz relacje osobowe. Polega ona na stosowaniu do tych relacji pryncypiów wyboru relacji chroniących. Teoria pryncypiów została zeschematyzowana na Rys. 4. Rysunek ten ukazuje szczegółowe powiązania, które zachodzą pomiędzy pryncypiami etycznymi a władzami człowieka i doprowadzają do wyboru działań chroniących osoby i relacje osobowe. Pryncypia wyboru postępowania, chroniącego osoby i ich powiązania poprzez miłość, wiarę i nadzieję, to mądrość, kontemplacja i sumienie. Mądrość jako scalanie w nas prawdy i dobra wskazuje na działania chroniące osoby. Kontemplacja, która jest świadczeniem o trwaniu relacji osobowych, sprzyja namysłowi, potrzebnemu intelektowi, by określił w prawdzie i dobru działania chroniące osoby. Sumienie kieruje nas do dobra, które mądrość musi zidentyfikować i wybrać jako dobro dla nas. Tym dobrem dla nas, a więc wartością jest trwanie miłości, wiary i nadziei, a przede wszystkim trwanie osób.

W systemie etycznym Karola Wojtyły wyraźnie widoczna jest perspektywa personalistyczna. Punktem wyjścia jest personalistyczne pojmowanie człowieka: „człowiek nie tylko przyjmuje treści docierające doń z zewnętrznego świata i reaguje na nie w sposób spontaniczny czy nawet mechaniczny, ale w całym swoim stosunku do tego świata, do rzeczywistości usiłuje zaznaczyć siebie, swoje „ja” – i musi tak postępować, gdyż natura jego bytu tego się domaga”.[3] Fundamentem etyki, który stawia K. Wojtyła, jest to, co nazywamy normą personalistyczną – podstawowa i pierwotna norma etyki: „Osoba nie może być dla nikogo przedmiotem użycia, nie może być tylko środkiem działania, ale zawsze celem”.[4] Z kolei podstawą tej zasady jest godność osoby. De facto dla moralności osoba jest punktem wyjścia i zarazem celem.

Podstawy etyki personalistycznej kwestionowane są przez prof. M. Gogacza. Zauważa on, że „etyka personalistyczna, ukazując w godności człowieka normę postępowania moralnego lub wartość, którą należy osiągać, wartość tożsamą wtedy z godnością jako własnością człowieka, likwiduje sama siebie, gdyż człowiek posiada już to, do czego miał dążyć. Zagrożeniem etyki personalistycznej, właśnie utożsamiającej własności człowieka z wartościami, jest to, że przestaje być potrzebna”.[5]

Kryterium wyboru działań moralnie dobrych w etyce K. Wojtyły jest sumienie. Jest ono normą moralności. Sumienie może dotrzeć do prawdy, do dobra obiektywnego, ujawnić je i przyswoić sobie. Wymaga to jednak wysiłku, nastawienia na prawdę i dobro, postawy gotowości przyjęcia ich.

Pewną niedokładnością w pracach etycznych K. Wojtyły jest brak wyraźnego określenia przedmiotu etyki jako nauki – z tego powodu został on pominięty na Rys. 5.

Następnie jako podstawowa metoda etyki chronienia osób M. Gogacza została wymieniona metoda metafizyki pryncypiów bytu, natomiast K. Wojtyła uprawiając tomizm transcendentalny stosuje przede wszystkim fenomenologiczną metodę opisu i zrozumienia danych doświadczenia.

Wracając ponownie do przedstawionych wyników, schematy na Rys. 6 i Rys. 7 pokazują najważniejsze elementy strukturalne bytu w metafizyce oraz bytu osobowego w antropologii, które posłużyły jako podstawy przy budowie etyki M. Gogacza i K. Wojtyły. W obydwu przypadkach za podstawę metafizyczną przyjęto strukturę bytu św. Tomasza, który składa się z istnienia i istoty. Przy opracowaniu koncepcji bytu osobowego, Autorzy, podążając za św. Tomaszem, przyjmują w strukturze istoty formę, możność niematerialną oraz możność materialną.

W odniesieniu do istnienia, M. Gogacz stoi na stanowisku, że istnienie bytów osobowych nie jest jednakowe same w sobie, istnienie zapoczątkowujące człowieka jest osobowe. Również stwierdzenie K. Wojtyły, że „właściwe człowieczeństwu istnienie jako jednostka jest istnieniem osobowym”[6] jasno wskazuje na zapoczątkowanie każdego człowieka w jego koncepcji przez osobny akt osobowego istnienia. Z czego wynika, że akty istnienia bytów nie są jednakowe, niektóre, zapoczątkowujące człowieka, są osobowe. Takie ujęcie istnienia odbiega od tomistycznego, według którego wszystkie akty przygodnego istnienia strukturalnie jednakowe. Różnią się tylko numerycznie.

Władzy człowieka związane z jego duchowością – intelekt i wola – stanowią główne środki realizowania się osoby ludzkiej. W etyce są one podłożem, na którym funkcjonują pryncypia (normy) moralności.

Przez naturę w obu przypadkach jest rozumiana istota bytu wzięta jako podłoże działania. Znajdujące się w jej obrębie prawo naturalne jest podstawą całej moralności Karola Wojtyły. Natomiast Mieczysław Gogacz traktuje zagadnienie prawa naturalnego jako podstawę osobnej nauki, nie będącej częścią antropologii filozoficznej, którą jest prawo (podobnie jak uczynił z powinnością).

Etyka chronienia osób M. Gogacza jest tworzona wokół istnieniowych relacji osobowych (którymi są przedstawione na Rys. 6 relacja miłości, relacja wiary oraz relacja nadziei). Byt osobowy Wojtyły także zawiera te relacje, lecz w celu uproszczenia rysunków nie zostały one pokazane.

Rozpatrywana przez K. Wojtyłę koncepcja osoby przewiduje łączenie na poziomie osoby różnych dynamizmów wewnętrznych (uczynienie) i zewnętrznych (czyn, który jest świadomym działaniem osoby). Przy takim ujęciu w strukturze bytu osobowego dodatkowo występują świadomość, czyn i uczynienie, które nie są elementami metafizyki, lecz filozofii świadomości (Rys. 7).

 

Podsumowując, w niniejszej pracy została przeprowadzona analiza koncepcji etycznych M. Gogacza i K. Wojtyły w wyniku której wyodrębniono podstawowe elementy etyki oraz jej metody i przez to uwyraźniono wykorzystywane założenia z zakresu metafizyki i antropologii. Struktura bytu osobowego w filozofii człowieka jest właściwym fundamentem, na którym opiera się system etyczny obu filozofów. Jakiekolwiek zmiany czy różnicy w tej strukturze znajdują swoje odbicie w koncepcjach etyki. Nie musi to prowadzić do zupełnie odmiennych wniosków, lecz może skutkować w odmiennym ich uzasadnieniu. Następnie, koncepcja osoby M. Gogacza jest opracowywana wychodząc z twierdzeń metafizyki, podczas gdy u K. Wojtyły obok założeń metafizycznych występuje metoda fenomenologiczna. W odróżnieniu od etyki personalistycznej K. Wojtyły, etyka chronienia osób M. Gogacza jest tworzona wokół istnieniowych relacji osobowych.