Wpierw chcę przedstawić w najogólniejszym zarysie, czego dotyczyła moja praca, by następnie wskazać ten jej aspekt, w jakim moim zdaniem jest twórcza i szczególnie interesująca.

Przedmiotem niniejszej pracy było filozoficzne ujęcie zagadnienia patriotyzmu w nurcie myśli tomistycznej według wybranych autorów. Temat ten mieścił się w dziedzinie antropologii filozoficznej i etyki.

Celem pracy było przede wszystkim zwrócenie uwagi na doniosłość zjawiska patriotyzmu w życiu społecznym człowieka na poziomie narodu, ojczyzny i państwa, a także ukazanie nieprzemijającej aktualności tego zagadnienia. Innym celem autora tej pracy była próba przeciwstawienia się tak powszechnym dziś uproszczeniom i dezawuowaniu idei patriotyzmu, jako pozbawionej już ważności, a nawet szkodliwej społecznie. Semantyczny chaos obecny w tej tematyce, przejawiający się w bezzasadnym przechodzeniu od pojęcia patriotyzmu do sloganów o nacjonalizmie i szowinizmie, również stanowił wyzwanie, z którym autor chciał się zmierzyć.

Problematyka patriotyzmu, główny przedmiot analiz pracy, objęła takie zagadnienia, jak: charakter ontologiczny patriotyzmu, desygnaty patriotyzmu,  podstawy i uzasadnienie patriotyzmu, przejawy patriotyzmu oraz rozróżnienie zjawisk patriotyzmu i nacjonalizmu, wraz z ich spaczeniami.

Temat został rozpatrzony w perspektywie dwóch teorii filozoficznych, mieszczących się w nurcie tomistycznym: w teorii relacji osobowych, charakterystycznej dla tomizmu konsekwentnego i teorii, która tych relacji nie uwzględnia. W pierwszym przypadku został on zidentyfikowany, jako relacja istotowa, służąca podtrzymywaniu relacji osobowych z narodem, zaś w drugim ujęciu utożsamiono go z cnotą, związaną z miłością, sprawiedliwością i czcią. Wśród przejawów patriotyzmu wymieniono w pierwszym ujęciu: zabieganie o mądrość, budowanie realistycznej etyki, zabieganie o państwo służące dobru narodu i człowiekowi, zabieganie o dobrobyt ekonomiczny, w drugim zaś wskazano na konieczność wypełniania podstawowych obowiązków wobec narodu i ojczyzny, jakie wyznacza patriotyzm, a które są przejawianiem się w konkretnej postawie i działaniach człowieka jego miłości, sprawiedliwości i czci w stosunku do ojczyzny. W dalszej części pracy zestawiono zagadnienie patriotyzmu i nacjonalizmu, a następnie omówiono ich spaczone postacie. Jako podstawowa deformacja patriotyzmu, przedstawiony został szowinizm, a następnie kosmopolityzm, będący zjawiskiem biegunowo różnym wobec szowinizmu. Dalej ukazane zostały także inne przejawy zachowań niepatriotycznych i godzących w społeczność narodową, a wśród nich między innymi zjawisko „odbrązownictwa”, alienacji oraz wykluczania miłości z dziedziny powiązań społecznych. Wśród spaczeń nacjonalizmu omówione zostały zjawiska mesjanizmu i rasizmu.

Tak pokrótce przedstawia się treść niniejszej pracy. Zdaniem autora na uwagę zasługuje podjęta w niej eksplikacja patriotyzmu przeprowadzona w dziedzinie teorii relacji, jako że poszerza obszar badań w nurcie tomizmu konsekwentnego o to niezwykle istotne zagadnienie. Wyjaśnia czym jest patriotyzm w teorii relacji osobowych, jak istnieje, gdzie odnajduje swe podstawy, co go uzasadnia, w czym się przejawia oraz jakie są jego zagrożenia. Ta część pracy, ukazująca zagadnienie patriotyzmu z perspektywy teorii relacji jest, zdaniem jej autora najistotniejszą z punktu widzenia osiągnięć naukowych. Tekstami źródłowymi stały się dla niej prace profesora Mieczysława Gogacza, który choć samego zjawiska patriotyzmu nie wymienia z nazwy, to jednak jego przemyślenia wnoszą wiele istotnych treści ważnych dla zrozumienia tego zagadnienia, ukazując jednocześnie podstawy dla jego zasadności.

W ujęciu ojczyzny w teorii relacji sięga się do jej przyczyny, stwierdzając, że ojczyzna to zespół skutków relacji osobowych.[1] Patriotyzm musi więc być podtrzymywaniem tych skutków relacji osobowych, jakimi jest ojczyzna. Jako taki, sytuuje się wśród relacji istotowych, takich jak poznanie i decyzje, które są konieczne dla podtrzymywania w trwaniu relacji osobowych. Relacje osobowe łączą ludzi w przeróżne wspólnoty, takie jak rodzina, społeczeństwo, naród. Łączą tylko w ten sposób, że osoby udostępniają się sobie wzajemnie, a dopiero poznanie i decyzje, będące relacjami istotowymi, powodują trwanie tych połączeń i wtedy zastajemy wspólnotę, taką jak rodzina, społeczność, naród.[2]  To mądrość skierowuje nas do działań chroniących osoby i wskazuje na właściwe i dobre miejsce osób, które jest ojczyzną i narodem. Skierowuje na zamieszkanie w innych osobach, najwłaściwszej ojczyźnie człowieka, gdzie człowiek czuje się bezpieczny, gdzie jest u siebie. Ta mądrość staje się racją bycia dla patriotyzmu, a patriotyzm wsparty na niej musi być tym samym działaniem świadomym i wolnym. Wspiera się na intelekcie poznającym to co prawdziwe i na woli, która skierowuje do tego, co dobre, jest tym samym świadomym i dobrowolnym działaniem, podejmowanym dla ochrony ojczyzny osób. Patriotyzm jest zatem podtrzymywaniem, dzięki mądrości, relacji osobowych z osobami w narodzie.

To ludzkie działanie  jest rozumne, bo wybiera to, co rzeczywiste, czyli osoby i dobrowolne jako, że wolność ludzka przejawia się właśnie w de­cyzjach wyboru i w wierności temu, co wybrał [3], a patriotyzm jest właśnie taką wiernością osobom, które chce się chronić troszcząc się o ich właściwy dom – ojczyznę osób. Trzeba zatem podkreślić, że patriotyzm jest właściwym zareagowaniem na rzeczywistość, bo chroniącym to, co jest, chroniącym osoby, przez podtrzymywanie w trwaniu relacji osobowych..

To trwanie relacji osobowych jest wartością bezwzględnie potrzebną człowiekowi[4], właśnie dlatego, że chroni osoby, właściwy i niezastąpiony dom osób powiązanych miłością wiarą i nadzieją. Dlatego człowiek chce trwania tych relacji, widząc w tym trwaniu tak niezbędną wartość. [5] Wartością nazywa się to, co poznane i wybrane, co istnieje dla nas:  „quod intellectum et approbatum continuat.”[6] Tak rozumiana wartość jest celem i zadaniem człowieka, urasta aż do poziomu sensu życia. Jak pisze profesor Mieczysław Gogacz podejmowanie działań zabezpieczających trwanie wspólnoty, jako ludzkiego środowiska osób jest sensem życia.[7] Patriotyzm, będąc takim właśnie działaniem, podtrzymującym trwanie narodu, jest aż sensem życia, bo zabezpiecza właściwe środowisko człowieka.

Wspierając się na teorii relacji sięgamy do czegoś tak podstawowego jak istnienie zidentyfikowane w ludzkiej naturze i to jego ochrona staje się pryncypialną zasadą  patriotyzmu, uzasadniając patriotyzm, jako konieczny dla ochrony istnienia osób na poziomie ojczyzny i narodu.

Patriotyzm w swych aktach zawsze sprowadza się do postulatów i realizacji kształcenia  intelektu i wychowania woli dla osiągania mądrości, która jest warunkiem koniecznym dla wyboru działań chroniących osoby.

Każdy człowiek prawdziwie poczuwający się do odpowiedzialności za ojczyznę musi zatem zabiegać przede wszystkim o rozwój swej kultury wewnętrznej, czyli o usprawnienie wewnętrznych władz, polegające na kształceniu intelektu i wychowaniu woli, ujawniające uzyskiwaną dzięki temu usprawnieniu mądrość.[8] Mądrość jednocześnie jest czynnikiem, który tworzy kulturę, kulturę humanistyczną. Mądrość jest stałą wiernością prawdzie, dobru i istnieniu i tylko intelekt i wola usprawnione w mądrości są w stanie podjąć działania chroniące współobecność osób, tworząc humanizm osobisty i społeczny. Należy więc o tę mądrość zabiegać, czyniąc te zabiegi przedmiotem aktów patriotyzmu.

Kultura humanistyczna dzięki mądrości wspomaga wartości osobowe i chroni przez to byty. Kultura narodowa wspiera te wartości w narodzie i zapewnia mu tym samym jedność, a w konsekwencji jedność i trwałość państwu. Państwo jest tu tworem narodu, częścią tejże kultury. Chroni ono naród za pomocą polityki i różnorakich środków prawnych. Jest narzędziem wytworzonym przez naród w celu służenia jego dobru i tak rozumiane państwo domaga się od człowieka zaangażowania oraz troski o to, by to narzędzie funkcjonowało w jak najlepszy dla osiągnięcia owego celu sposób. Wszelkie zabiegi o jak najlepsze funkcjonowanie państwa zawsze są podejmowane ze względu na dobro narodu i z uwagi na to są przejawami patriotyzmu. Można by nawet pokusić się o taki wniosek, że państwo jest wytworem i obrazem patriotycznego zachowania ludzi tworzących naród. Bo skoro jest ono zespołem relacji myślnych, służących osobom, konstruowanych właśnie po to, by chronić relacje osobowe i osoby, a jednocześnie podporządkowanych, osobom i narodowi[9], to przejawia ono te nasze działania, które są świadomym wspieraniem relacji osobowych z narodem, czyli są aktami patriotyzmu.

Innym istotnym wytworem kultury narodu i zarazem jej obrońcą jest uniwersytet, gdzie wskazuje się na właściwą antropologię, etykę i pedagogikę. Ta wiedza filozoficzna o człowieku i jego relacjach staje się podstawą chronienia humanizmu.[10] Patriotyzm w tej rzeczywistości musi przejawiać się właśnie w działaniach wspierających tę kulturę i owe jej dzieła.

Na tym chciałbym zakończyć niniejszą wypowiedź, zaznaczając iż jest ona jedynie próbą zaznaczenia najważniejszych aspektów złożonego zagadnienia patriotyzmu, ujętego w optyce teorii relacji, sprowadzając się do najogólniejszego przedstawienia tego, co określamy mianem patriotyzmu, co stanowi jego uzasadnienie oraz w czym się przejawia.

Wojciech Jankowski

17 listopada 2007