7 listopada 2018

Na wstępie, po powitaniu wszystkich obecnych, prof. Artur Andrzejuk poinformował o reaktywowaniu Naukowego Towarzystwa Tomistycznego, którego obecne spotkanie jest inauguracyjnym posiedzeniem naukowym. Przypomniał, że Naukowe Towarzystwo Tomistyczne założył prof. Mieczysław Gogacz w okresie „karnawału „Solidarności” na jesieni 1981 roku i działało ono do początku lat dziewięćdziesiątych. Reaktywowane Towarzystwo posiada osobowość prawną, rejestr sądowy (KRS), a jego przewodniczącym jest prof. Andrzejuk, zastępcą przewodniczącego – dr Michał Zembrzuski, a sekretarzem – mgr Natalia Herold. Pod koniec prezentacji Towarzystwa mówca zaprosił obecnych do włączania się w jego prace.

Prof. dr hab. Artur Andrzejuk

Wykład pt. Czym jest tomizm? został pomyślany, w odróżnieniu od poprzednich wstąpień pod takim samym tytułem, jak prezentacja historyczna a nie systematyczna. Prof. Andrzejuk rozpoczął od scharakteryzowania najważniejszych tez filozoficznych Tomasza z Akwinu (1224/25-1274). Są nimi według niego: 1) Istnienie jako akt bytu; 2) Bóg jako samoistne istnienie; 3) Człowiek jako duchowo-cielesna jedność.

Potępienia w 1277 i dotyczyły przede wszystkim tych tez. I tak, w Paryżu potępiono tezę, że Bóg jest samoistnym istnieniem, a w Oksfordzie, że człowiek ma jedną formę substancjalną. W trakcie sporów, które wtedy nastąpiło zniekształceniu uległa główna filozoficzna teza Tomasza, dotycząca istnienia jako aktu bytu. Uczeń Tomasza, Idzi Rzymianin (1247-1316), opisując wzajemną relację istnienia i istoty, skłaniał się ku rozwiązaniu Awicenny pisząc, że istnienie jest stworzoną przez Boga przypadłością istoty. Tomasz Sutton (zm. po 1316) próbował korygować ujęcia Idziego w duchu samego Akwinaty. Krytykował więc zarówno Henryka z Gandawy oraz innych augustyników, negujących rozróżnienie istnienia i istoty w bycie, ale także Idziego Rzymianina za jego zniekształcenie tez Akwinaty. Tymczasem Idzi, poniósłszy konsekwencje swego opowiedzenia się za Tomaszem, stał się z czasem głównym autorytetem w dziedzinie interpretacji jego myśli, do tego stopnia, że poglądy Tomasza i Idziego utożsamiano, pisząc, że stanowią una opinio.

Na tę sytuację nakładała się „wojna zakonów”. Franciszkanie (Bonawentura, Jan Duns Szkot) musieli konieczne atakować ujęcia Tomasz, bo był dominikaninem, zaś Kapituły generalne dominikanów zalecały trzymanie się nauki  Tomasza. Tymczasem wielu mistrzów dominikańskich było arystotelikami, a tomistami o tyle o ile Akwinata trzymał się nauki Arystotelesa. W wyniku tego już w następnym stuleciu przestano odróżniać filozofię Tomasza od ujęć Arystotelesa. Powstał tzw. arystotelizm chrześcijański, którego najbardziej znanym przedstawicielem był Kardynał Kajetan (1469-1534).

Teologia Tomasza miała więcej szczęścia w dziejach. W XV wieku Jan Capréolus (1380-1444), zwany „księciem tomistów”, opublikował obszerny wykład teologii św. Tomasza, opracowany polemicznie w stosunku do czternasto i piętnastowiecznych augustyników, szkotystów i nominalistów. Tomizm ten rozwijał się w elitarnych środowiskach: początkowo Rzym i Italia, potem Salamanka, Alcali, Coimbra. Na Soborze trydenckim  (1545-1563) z osiągnieć tych ośrodków skorzystano, formułując cały szereg kwestii doktrynalnych. Teologia Tomasza zaczęła być coraz powszechniej uznawana za p[odstawowe xrodlo katolickiej ortodoksji. Papież św. Pius (1504-1572) ogłosił Akwinatę Doktorem Powszechnym i polecił opublikowanie wszystkich jego dzieł (Editio Piana).

Filozofia i teologia w szkołach i na uniwersytetach w XVI i XVII wieku była nauczana według takiego schematu, ze teologię brano z Summa theologiae, zaś filozofię - z komentarzy do Arystotelesa, co niejako strukturalnie uniemożliwiało dotarcie do oryginalnej myśli św. Tomasza, gdyż nie ma jej w komentarzach do pisma Stagiryty. W dynamicznie rozwijającym się szkolnictwie jezuickim dominował Franciszek Suarez (1548-1617), który „reformował” tomizm łącząc go ze szkotyzmem. Filozofia ta miała bardzo różne oblicza, także na ziemiach polskich. Zdarzali się bowiem bardzo wybitni jej nauczyciele, których prace były nawiązywały do tego, co działo się w filozofii europejskiej na poziomie równorzędnego partnerstwa, np. Marcin Śmiglecki. Tę to scholastykę usunęła w Polsce ze szkolnictwa Komisja Edukacji Narodowej w 1773 roku. Obok tego funkcjonował także nurt upowszechniania „czystego tomizmu”, którego najwybitniejszym przedstawicielem w XVII wieku był Jan od św. Tomasza (1589-1644). 

Odrodzenie filozofii tomistycznej wiąże się z encykliką Aeterni Patris (1879) papieza Leona XIII (1810-1903, pap. od 1878), w której zawarł on apel od odrodzenie filozofii Tomasza z Akwinu. Od tej pory powstało kilka odmian tomizmu, różniących się zarówno kwestiami metodologicznymi jak i treścią. Chronologicznie pierwszy był tomizm tradycyjny, w który sam się definiował jako filozofia arystotelesowsko-tomistyczna. Jego przedstawiciele przyjmowali, że byt złożony z istoty i istnienia, ale przez istotę rozumieli model pomyślany przez Boga, istnienie zaś było dla nich sposobem bycia istoty, polegającym na relacji do Boga (Bóg nieustannie je podtrzymuje). Przedmiotem metafizyki było pojęcie bytu (tego, co jest i co być może). Najwybitniejsi przedstawiciele tego tomizmu to: Joseph Auguste Gredt (1863 – 1940), Antonin-Gilbert Sertillanges (1863-1948), Édouard Hugon (1867 – 1929), Reginald Garrigou-Lagrange (1877-1964), Gallus Maria Manser (1866 - 1950), Paolo Dezza (1901 – 1999), a w Polsce: Franciszek Gabryl (1866-1914), Marian Morawski (1845-1901), Stefan Pawlicki (1839-1916), Idzi Radziszewski (1871-1922), Franciszek Kwiatkowski (1888-1949), Stanisław Adamczyk (1900-1971). Tomizm ten nazwano tomizmem podręcznikowym, tradycyjnym, zachowawczym, paleotomizmem lub neopaleotomizmem.

Tomizm lowański zalecał łączenie myśli Tomasza (w wersji tomizmu tradycyjnego) z danymi nauk przyrodniczych. Przedmiotem metafizyki są własności bytu mierzalne fizycznie. Najbardziej znani przedstawiciele tego tomizmu to: Désiré-Joseph Merciea (1851-1926), Léon Noël (1878-1955), Louis de Raeymaeker (1895-1970), Fernand Van Steenberghen (1904-1993),  Aimé Forest (1898-1983), Charles Sentroul, a w Polsce: Kazimierz Wais (1861-1934), Jan Stepa (1892-1959), Jan Salamucha (1903-1944), Stanisław Kobyłecki (1864-1939), Piotr Chojnacki (1897-1969), Idzi Radziszewski (1871-1922), Kazimierz Kłósak (1911—1982), Stanisław Mazierski (1915-1993) i inni. Tomizm lowański nazywano też tomizmem asymilującym lub tomizmem otwartym. Ta inicjatywa poniosła całkowite fiasko, gdyż – jak słusznie pisze Antoni B. Stępień – „większość aktualnie czynnych przedstawicieli środowiska lowańskiego właściwie wyszła poza ramy szkoły tomistycznej, prezentując najczęściej różne odmiany fenomenologii lub fenomenologicznego egzystencjalizmu”.

Łączenie tomizmu z którymś z modnych kierunków filozoficznych: kantyzmem (Joseph Maréchal), heglizmem (Agostino E. Gemelli), a nawet marksizmem (Emmanuel Mounier) nazwano tomizmem transcendentalnym. Przedmiotem badań jest tu świadomość podmiotu poznającego. Analizy filozoficzne musza być poprzedzone badaniami fenomenologicznymi. Przedstawiciele tego tomizmu to: Gustav Siewierth (1903-1963), Karl Rahner (1904-1984), Johannes Baptist Lotz (1903 - 1992), Emerich Coreth (1919 - 2006), Walter Brugger (1904 - 1990), Bernard J. F. Lonergan (1904 - 1984), Stanislas Breton (1912 - 2005),  Otto Muck (ur. 1928), Josef Seifert (ur. 1945).

W Polsce występowało przede wszystkim łączenie tomizmu z fenomenologią, co nie zawsze traktowano jako tomizm transcendentalny. Najbardziej znani przedstawiciele tego tomizmu to: Karol Wojtyła (1920-2005, od 1978 pap. św. Jan Paweł II), i niektórzy jego uczniowie, np. Jerzy W. Gałkowski (ur. 1937), ponadto Władysław Stróżewski (ur. 1933),  Antoni B. Stępień (ur. 1931).

Tomizm egzystencjalny i konsekwentny uznaje, że najważniejsza i wyjściowa dla Tomasza jest problematyka esse. Pierwszą dyscypliną filozoficzną jest metafizyka (niekiedy utożsamiana wprost z cała filozofią). Mieczysław Gogacz postulował konsekwentne, jak sam to nazwał, odczytywanie wszystkich tez Tomasza w świetle jego teorii istnienia. Twórcy tego tomizmu to: É. Gilson (1884-1978), Jacques Maritain (1882-1973). A w Polsce  Stefan  Swieżawski (1907-2003) i Mieczysław Albert Krąpiec (1921-2005). Twórcą tomizmu konsekwentnego jest Mieczysław Gogacz (ur. 1926). Większe różnice i szereg oryginalnych poglądów spotykamy w tomizmie konsekwentnym w miarę oddalania się od podstawowej problematyki filozoficznej: w filozofii Boga i filozofii człowieka, etyce i pedagogice, filozofii politycznej i filozofii kultury, w filozofii religii i mistyki.

Tomizm analityczny to tendencja łączenia anglosaskiej filozofii analitycznej i filozofii umysłu z aparaturą pojęciową Tomasza z Akwinu, a także z podejmowaną przez niego problematyką. Zwraca się przy tym uwagę, że filozofię języka (np. w wydaniu wczesnego Wittgensteina) łączy z tomizmem realizm i podejście zdroworozsądkowe oraz sprzeciw wobec idealizmu, charakteryzującego filozofie podmiotu (np. kartezjanizm, fenomenologię). Przedstawiciele trego tomuzmu to: Peter Geach (1916-2013) jego żona Elisabeth Anscombe (1919-2001), Philippa Foot (1920-2010), Anthony Kenny (ur. 1931), Norman Kretzmann (1928-1998), Brian Davies (ur. 1951), John J. Haldane (ur. 1954), który wymyślił tę nazwę.

Tomizm biblijny to próba odbudowania teologii tomistycznej opartej na egzegezie biblijnej Akwinaty. Inspiratorami tego tomizmu są dominikanie: Theodore Pinkaers –  autor pracy „Tomasz jako moralista” oraz Jean-Pierre Torrell – ze swoją książką „Tomasz jako mistrz życia duchowego”. Najbardziej znani przedstawiciele tomizmu biblijnego to Mattiew Levering, Mirosław Mróz oraz Piotr Roszak.

Jako wniosek tej prezentacji prof. Andrzejuk zaproponował opinię Antoniego B. Stępnia (A. B. Stępień, Wstęp do filozofii, wyd. 5, Lublin 1997, s. 255): „Ten rozwój filozofii tomistycznej w jej różnych odmianach i postaciach świadczy (wbrew opinii niektórych) o tym, że jest to nadal filozofia żywa”.

Po referacie odbyła się ciekawa dyskusja, w której podejmowany problem źródeł różnych odmian tomizmu, a także szans na szersze upowszechnienie filozofii tomistycznej we współczesnym świecie.

a/a