badania

Sprawozdanie z sympozjum naukowego

Modlitewnik Gertrudy Mieszkówny

w 900 rocznicę śmierci autorki

Prof. Mieczysław Gogacz i dr Małgorzata H.Malewicz

Dnia 9 stycznia 2008 roku odbyło się na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie sympozjum naukowe pt. Modlitewnik Gertrudy Mieszkówny w 900 rocznicę śmierci autorki.

Sympozjum zostało zorganizowane przez Katedrę Historii Filozofii Starożytnej i Średniowiecznej Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej.

Sympozjum to honorowym patronatem objął Prymas Polski, Ks. Kardynał Józef Glemp, Ks. Kardynał Zenon Grocholewski oraz były Prezydent Rzeczpospolitej na Uchodźstwie Pan Ryszard Kaczorowski. Patronem medialnym była Telewizja Polska Kanał Historia.

Prof. Artur Andrzejuk

Na ręce pomysłodawcy i organizatora sympozjum Prof. dr hab. Artura Andrzejuka wpłynęły listy z gratulacjami i życzeniami owocnych obrad od Prezydenta Polski Lecha Kaczyńskiego, byłego Prezydenta Rzeczpospolitej na Uchodźstwie Ryszarda Kaczorowskiego, Kardynała Zenona Grocholewskiego, Ks. bp Wiesława Merlinga, Ks. bp Andrzeja Dziuby, Ks. bp Stanisława Napierały, Ks. bp Antoniego Pacyfika Dydycza, Prof. dr Wojciecha Falkowskiego oraz Prof. Teresy Michałowskiej.

Na wstępie prowadzący sympozjum Prof. Artur Andrzejuk powitał Ks. Prymasa Józefa Glempa; prelegentów: Panią Prof. Małgorzatę Smorąg-Różycką, Panią Prof. Ewę Lewandowską-Tarasiuk, Panią Dr Małgorzatę Malewicz i Panią Prof. Elżbietę Aranowską jak również gospodarzy: Rektora, Ks. Prof. dr hab. Ryszarda Rumianka, Prorektora, Ks. Prof. dr hab. Henryka Skorowskiego, Prorektora, Pana Prof. dr hab. Tadeusza Klimskiego, Dziekana Ks. Prof. dr hab. Jana Krokosa i Pana Prof. dr hab. Mieczysława Gogacza; gości z innych wydziałów: Prof. Mirosława Krajewskiego i Prof. Andrzeja Dąbrówkę oraz studentów i pozostałych uczestników.

Od prawej siedzą: Ks. prof. Henryk Skorowski, ks. prof. Jan Krokos, p. prof. Mirosław Krajewski,

ks. prof. Ryszard Rumianek, ks. kard. Józef Glemp, p. prof. Tadeusz Klimski

Ks. prof. Ryszard Rumianek z ks. kard. Józefem Glempem

Uroczystego otwarcia sympozjum dokonał Rektor Ks. Prof. Ryszard Rumianek, który w krótkim przemówieniu wyraził uznanie dla organizatora sympozjum Prof. Artura Andrzejuka. Ks. Rektor stwierdził, że sympozja i konferencje naukowe przyczyniają się do rozwoju Uniwersytetu. Wyraził również zainteresowanie faktem, iż Manuskrypt Gertrudy mimo upływu lat, nadal inspiruje badaczy do poszukiwania nowych przestrzeni interpretacyjnych.

Ks. prof. Ryszard Rumianek

Pierwszą część sympozjum prowadził Prof. Mieczysław Gogacz. Jako pierwszą do zabrania głosu zaprosił Panią Prof. Elżbietę Aranowską, która wygłosiła referat zatytułowany: Psychologiczna motywacja działań wyrażonych przez treści modlitw Gertrudy. Wykład składał się z dwóch zagadnień: genezy aktu powstania modlitw oraz specyficznych motywacji działań autorki. Pierwsza kwestia była próbą odpowiedzi na pytanie dlaczego Gertruda tworzyła własny modlitewnik, mimo iż posiadała już tzw. Psałterz Egberta? Prof. Aranowska uważa, że były trzy przyczyny takiego pragnienia księżnej: 1) charakter modlitw liturgicznych zbyt mało osobistych i emocjonalnych jak na potrzeby Mieszkówny, 2) historia Gertrudy – dramatyczna sytuacja polityczna, rodzinna i duchowa w jakiej znalazła się autorka w owym czasie oraz 3) sytuacja religijna – Mieszkówna była katoliczką, podczas gdy na Rusi Kijowskiej, którą władał jej mąż, przeważało prawosławie.

Prof. Mieczysław Gogacz

Rozważając drugą kwestię Prof. Aranowska doszła do wniosku, iż księżna nie akceptowała siebie w sensie psychologicznym i czuła potrzebę zmiany; uważała się za osobę grzeszną, a nawet miała kryzys tożsamości; pragnęła umocnienia siebie, kontaktu z innymi, wyrażenia swoich uczuć. Mimo tego skoncentrowania na sobie Gertruda została określona jako altruistka, ponieważ obejmowała swymi modlitwami także innych ludzi, szczególnie ukochanego syna Jaropełka-Piotra i jego rodzinę; w Kodeksie pojawia się również modlitwa za grzeszników.

Prof. Elżbieta Aranowska; z tyłu - mgr Magdalena Baranowska

Prof. Elżbieta Aranowska z prof. Mieczysławem Gogaczem

Jako druga z wykładem zatytułowanym Gertrudy Mieszkówny język emocji i uczuć wystąpiła Pani Prof. Ewa Lewandowska-Tarasiuk. Prof. Lewandowska-Tarasiuk przeprowadziła leksykalną analizę Modlitewnika. Zgadzając się ze swoją przedmówczynią uznała Manuskrypt za oryginalne choć intertekstualne dzieło księżnej. Przyznała, że pomimo korzystania przez Gertrudę z Psalmów i innych modlitw liturgicznych, jej teksty zawierają wiele jej własnych „improwizacji”. Jako dwie główne cechy tekstu wymieniła poetyzację i estetyzację języka występującego w Kodeksie. Zauważyła, iż w rękopisie przeważają określenia emocjonalne, nacechowane ujemnie – pejoratywne epitety, rzeczowniki semantyczne jako nośniki nazw grzechów, hiperbolizacja znaczeń. Odnalazła tam również wiele konstrukcji artystycznych wydobywających tony emocjonalne, takich jak: antytezy, mentonimie i synekdochy. Po analizie słownika umysłowego autorki doszła do wniosku, że Modlitewnik jest wyrazem stosunku do świata i siebie oraz dokumentem kultury o sposobach i stylach przeżywania jak też sposobach i stylach przekładania tych przeżyć na język artystyczny.

Prof. Ewa Lewandowska - Tarasiuk

Drugą część sympozjum poprowadził Prof. Artur Andrzejuk. Jako kolejna głos zabrała Dr Małgorzata Malewicz w referacie Analiza filologiczna Modlitewnika Gertrudy. Dr Malewicz przeprowadziła analizę filologiczną i paleograficzną tekstu i stwierdziła występowanie w nim błędów ortograficznych, niedoskonałości składni, występowanie polskiego i niemieckiego szyku wyrazów, występowanie niecodziennego słownictwa w odniesieniu do Boga i Maryi oraz występowanie zwrotów z języka potocznego. Wszystko to skłoniło Dr Malewicz do ustalenia, iż Mieszkówna sama wpisywała modlitwy do Kodeksu oraz przyjęcia, że księżna przytaczała pewne zwroty i formuły modlitw raczej z pamięci niż przepisywała gotowe teksty.

Dr Małgorzata Hanna Malewicz z prof. Mieczysławem Gogaczem

Następną prelegentką była Prof. Małgorzata Smorąg-Różycka, która wygłosiła wykład pod tytułem Kodeks Gertrudy – nowe dopowiedzenia. Prof. Smorąg-Różycka rozpatrywała pięć miniatur znajdujących się w Manuskrypcie, a umieszczonych tam na polecenie właścicielki. Cztery z nich znajdują się na wszywce dołączonej do Psałterza Egberta; są to: Modlitwa rodziny Gertrudy do św. Piotra wkomponowana w tekst i związana z nim treściowo, Koronacja Jaropełka-Piotra przez Chrystusa znana również jako Zaślubiny Jaropełka-Piotra z Kunegundą-Ireną (pierwszy tytuł został uznany za właściwy, jako że mimo nieistnienia w XI wieku w Kijowie tradycji ceremonii koronacyjnej przedstawienie to może mieć wymiar eschatologiczny) oraz dyptyk Boże Narodzenie i Ukrzyżowanie będące ilustracją dogmatu o wcieleniu. W samym Psałterzu Egberta znajduje się piąta miniatura przedstawiająca Tronującą Maryję z Chrystusem Emmanuelem. Jej umieszczenie w Modlitewniku zostało uznane za wynik rozwijającego się kultu Matki Bożej na Rusi. Ten sąd został potwierdzony przez przytoczenie zmian w wezwaniach soborów, zmian w ich dekoracji oraz obecności czterech modlitw i kilku inwokacji Maryjnych w samym Kodeksie. Miniatury uważane są za dzieło twórcy lub twórców z kręgu bizantyjsko-ruskiego, który był wskazywany za doskonalszy artystycznie od kręgu łacińskiego i dlatego zapewne świadomie wybrany przez Mieszkównę.

Prof. Małgorzata Smorąg - Różycka

Jako kolejny głos zabrał Ks. dr hab. Tomasz Stępień w referacie Angelogia Modlitewnika Gertrudy. Ks. dr Stępień jako przedmiot swoich rozważań wybrał problem kolejności chórów anielskich w Manuskrypcie. Stwierdziwszy, że nie podaje ich Biblia ani Listy św. Pawła, które tylko wymieniają nazwy chórów w różnej kolejności, przytoczył poglądy dwóch uczonych, które mogła znać księżna. Między hierarchią podawaną przez Grzegorza Wielkiego w Moraliach, a tą przytoczoną w Kodeksie występuje pięć różnic; między podawaną przez Hilduina i Jana Szkota Eriugenę tłumaczy dzieł Pseudo-Dionizego Areopagity ( kolejność chórów anielskich podana jest w Hierarchii niebieskiej) a tą z Modlitewnika są dwie różnice. Interesujące jest, że kolejność chórów anielskich podana przez Gertrudę w modlitwie 22 i ta podawana przez Pseudo-Alkuina w (Oficium per feeria) jest identyczna. Nasuwa się pytanie: Czy to przypadek, czy też Mieszkówna znała jego poglądy? Warty odnotowania jest również fakt wielokrotnych wezwań do Michała Archanioła występujący na kartach Kodeksu.

Ks. Prof. Tomasz Stępień

Ostatnim mówcą był organizator Sympozjum, który w referacie pt. Filozofia w Modlitewniku Gertrudy. Uznał on Modlitewnik Gertrudy za zasadniczo pomnik kultury religijnej, jednakże teologia Gertrudy, zgodnie z duchem epoki, w której przyszło jej żyć i tworzyć, budowała się na fundamencie takiego rozumienia rzeczywistości Boga i człowieka, jakiego dostarczała filozofia - powiedział prof. Andrzejuk.

Ks. prof. Tomasz Stępień, prof. Artur Andrzejuk, prof. Mieczysław Gogacz, dr Małgorzata H. Malewicz

Analizując ujęcia Boga w Modlitewniku, trzeba przede wszystkim wskazać na trynitarny i chrystologiczny charakter modlitw. Te teologiczne tezy zakładają jednak znajomość określonych koncepcji filozoficznych, jak np. teorii osoby i natury. Opis relacji pomiędzy poszczególnymi Osobami Trójcy Świętej jest tak precyzyjny, że należy podkreślać już nie tyle rzymską ortodoksyjność księżnej kijowskiej, ile podziwiać jej znakomitą znajomość teologii Trójcy Świętej. Antropologia Gertrudy jest raczej augustyńska z wyraźnym jednak rysem moralistyki, mającej swą proweniencję w Regule św. Benedykta. Gertrudę mniej zajmuje filozoficzna wizja istoty człowieka; raczej skupia się na tym, co jest w człowieku źródłem jego moralnej działalności. W dziedzinie moralności, akcent położony na cnocie pokory wskazuje na benedyktyńską inspirację modlitw. Pokora u Gertrudy jest wyraźnie ujmowana jako odniesienie człowieka do Boga. W relacjach międzyludzkich nasza autorka akcentuje dobroć, miłość, pokój i prawość. Jest to więc typowo „katolicki” zespół cnót człowieka, z umiarkowaniem, właściwym tradycji benedyktyńskiej.

Prof. Andrzej Dąbrówka

Sympozjum zakończyło się krótką dyskusją, podczas której podnoszono zagadnienia min. Miniatur obecnych w Manuskrypcie, katalogu grzechów, do których przyznawała się Gertruda jak też samej osoby księżnej.

Oprac.:

Milena Banasiak

Foto:

Izabella Andrzejuk

Mariusz Malinowski

Michał Zembrzuski

Joanna Skurzak