Przed obroną: prof. Artur Andrzejuk, mgr Michał Zembrzuski, dr Katarzyna Wasilewska-Zembrzuska, dr Magdalena Płotka

1.    Posiedzenie Komisji otworzył  Ksiądz Dziekan prof. UKSW dr hab. Jan Krokos witając przybyłych gości, członków Komisji oraz doktoranta.

Przed obroną: prof. Artur Andrzejuk (promotor) prof. Antoni B. Stępień (recenzent), ks. prof. Jan Krokos, przewodniczący, prof. Tadeusz Klimski (recenzent), mgr Michał Zembrzuski

2.   Po powitaniu prof. UKSW dr hab. Artur Andrzejuk, promotor pracy, przedstawił curriculum vitae doktoranta i swoją opinię na temat pracy.

Mgr Michał Zembrzuski z dystansem wysłuchuje prezentacji swojej osoby przez promotora

3.   Następnie doktorant przedstawił główne tezy swojej rozprawy.    

a) W dziełach św. Tomasza z Akwinu znajduje się spójna z jego teorią poznania i wyjątkowa koncepcja zmysłów wewnętrznych

b) Koncepcję tę można ująć w perspektywie metafizycznej identyfikując: podmiot, odpowiednie przedmioty oraz odpowiednie akty zmysłów wewnętrznych.

c) Koncepcję tę można ująć w perspektywie teoriopoznawczej podkreślając: udział w powstawaniu species – postaci poznawczych, usprawnienia zmysłów wewnętrznych oraz jej uzasadnienie w problematyce prawdy, fałszu i błędu.

Mgr Michał Zembrzuski przedstawia swój autoreferat. Za stołem, prof. Tadeusz Klimski, prorektor Uniwersytetu

4.   Przedstawienie recenzji.

Prof. zw. dr hab. Antoni B. Stępień przedstawił swoją recenzję rozprawy mgra Michała Zembrzuskiego. Po nim odczytał recenzję prof. UKSW dr hab. Tadeusz Klimski.

Prof. Antoni B. Stępień przedstawia swoją recenzję

5.   Ustosunkowanie się doktoranta do uwag recenzentów:

Pierwszym recenzentem, który zabrał głos był prof. zw. dr hab. Antoni B. Stępień. Poprosił doktoranta o dookreślenie „wyjątkowości” koncepcji zmysłów wewnętrznych Akwinaty w porównaniu do poprzedników.

Na pytanie recenzenta: czy św. Tomasz z Akwinu sformułował rzeczywiście nowe tezy, mgr M. Zembrzuski odpowiedział, że Tomaszowa koncepcja zmysłów wewnętrznych jest wyjątkowa historycznie. Akwinata znał ujęcia swoich poprzedników i w Summa Theologiae w prima pars w kwestii 78, artykule 4 nawiązuje do ujęć św. Augustyna, Awicenny i Awerroesa. Jednocześnie dyskutuje z nimi i przedstawia własne rozwiązania tego problemu. Nowe tezy dotyczyłyby nie tyle zasad tej koncepcji, co raczej wniosków, które Akwinata wyprowadził (na przykład co do liczby zmysłów wewnętrznych).

Następnie prof. zw. dr hab. Antoni B. Stępień odczytał fragment tekstu De Veritate q. 1, a. 11 Akwinaty i prosił doktoranta o skomentowanie wypowiedzi Tomasza.

Mgr M. Zembrzuski wyjaśnił, że przywołany fragment przedstawia zagadnienie występowania fałszu w zmyśle. Akwinata rozważa w nim odniesienie rzeczy do zmysłu (mając tu z pewnością na uwadze zmysły wewnętrzne) oraz odniesienie zmysłu do intelektu. Jeżeli zmysł jest odniesiony do intelektu, to jest rozważany jako pewna rzecz i przedstawia swoją dyspozycję zawsze w sposób prawdziwy. Nie ma więc w zmyśle fałszu gdy jest odniesiony do intelektu, ponieważ przedstawia dokładny wpływ rzeczy, jaki wywarła na niego.

Następne pytanie prof. zw. dr hab. Antoniego B. Stępnia dotyczyło zagadnienia prawdy i fałszu. Zapytał doktoranta, czy według Tomasza z Akwinu zmysł informuje intelekt o swoim stanie, a dopiero intelekt stwierdza prawdę o rzeczy?

Odpowiadając mgr Michał Zembrzuski stwierdził, że tak właśnie jest. W zmyśle prawda pojawia się jako następstwo jego aktu. Można o niej mówić dlatego, że zmysł ujmuje rzecz zgodnie z tym, jaka jest rzecz. Prawda nie występuje w zmyśle jako to, co jest poznawane. W takim sensie prawda występuje dopiero w intelekcie. Stąd można mówić o prawdziwości i fałszywości występujących w aktach zmysłów. Tylko intelekt jest w stanie poznać swoje odniesienie do rzeczy poznawanej, a więc jest w stanie poznać prawdę.

Prof. UKSW dr hab. Tadeusz Klimski poprosił doktoranta o wyjaśnienie powodów, dla których w rozprawie doktorskiej pominięto nowożytne koncepcje zmysłów wewnętrznych.

Odpowiadając mgr M. Zembrzuski stwierdził, że wynikało to z podjętego tematu. Rozdział pierwszy rozprawy dotyczył historycznych źródeł Tomaszowej koncepcji zmysłów wewnętrznych. Dlatego w pracy nie uwzględnione zostały dalsze ujęcia tego problemu. W filozofii nowożytnej ta kwestia była obecna - jednak w ograniczony sposób. Już u Kartezjusza, ale również u Leibniza i Kanta, w rozważaniach teoriopoznawczych pojawia się „jeden” zmysł wewnętrzny, spełniający funkcje „zmysłu wspólnego”.         

Mgr Michał Zembrzuski zauważył, że autorzy ci w rozumieniu zmysłu wewnętrznego częściej nawiązywali do św. Augustyna, niż do rozstrzygnięć scholastyków.

6. Doktorant ustosunkował się do pytań członków Komisji, które zadali:

a\ Prof. dr hab. Edward Nieznański: Jaki jest stosunek koncepcji zmysłów wewnętrznych  Tomasza do współczesnych koncepcji w psychologii?

Odpowiedź doktoranta: W rozprawie doktorskiej nie były konfrontowane: koncepcja Tomasza z Akwinu i współczesne ujęcia tego zagadnienia w psychologii. Mimo, że taki cel byłby niezwykle interesujący poznawczo, to jednak niewykonalny ze względu na temat rozprawy.

b\ Prof. dr hab. Edward Nieznański: Jak należy rozumieć termin „przedmiot wspólny” u św. Tomasza, czy jako ten, który jest przedmiotem właściwym postrzeganym przez zmysł wspólny? Profesor E. Nieznański wyraził wątpliwość, czy przykład miodu, przywołany przez doktoranta, jest takim „przedmiotem wspólnym”, ponieważ przedmiotem poznania w przypadku miodu są barwa i smak, które są przedmiotami właściwymi zmysłów zewnętrznych (wzroku i smaku).

Odpowiedź doktoranta: Przywołany „przykład miodu” nie jest przykładem zmysłowego przedmiotu wspólnego. Tomasz z Akwinu, powołując się na Arystotelesa, odróżnił trojakiego rodzaju przedmioty zmysłowe: właściwe, wspólne i przypadłościowe. Słodycz i kolor żółty są właściwymi przedmiotami odpowiednio – dla zmysłu smaku i wzroku. Jednocześnie te przedmioty mogą „przypadłościowo” być poznawane przez inne zmysły, np. wzrokiem można zobaczyć słodycz miodu. Natomiast przedmiot wspólny nie jest poznawany wprost przez któryś ze zmysłów zewnętrznych. Ten przedmiot poznaje dopiero odpowiednia dla niego władza, którą jest zmysł wspólny. Akwinata podał listę sześciu wspólnych przedmiotów zmysłowych: ruch, spoczynek, liczba, czas, kształt, wielkość. Z wymienionych jedynie kształt miodu (plaster miodu) mógłby być przykładem przedmiotu wspólnego.

c\ Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Moń: Koncepcja zmysłów wewnętrznych u św. Tomasza z Akwinu jest koncepcją znaną powszechnie, dlatego zasadne jest postawienie pytania o autorski wkład doktoranta do tej pracy?

Odpowiedź doktoranta: Novum pracy jest określenie właściwych przedmiotów dla odpowiednich zmysłów wewnętrznych oraz ustalenie jakie akty spełniają poszczególne zmysły wewnętrzne – zmysł wspólny, wyobraźnia, władza myślenia, pamięć. „Małym” odkryciem pracy było też doprecyzowanie używanego przez Tomasza zwrotu „intelekt bierny” – intellectus passivus, określającego trzy zmysły wewnętrzne – wyobraźnię, władzę osądu myślowego, pamięć. Techniczne określenie „intelekt bierny” nie może być stosowane zamiennie bądź utożsamiane z „intelektem możnościowym”, który w tekście łacińskim funkcjonował jako intellectus possibilis.

d\ Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Moń: Jak można określić stosunek poznawczych zmysłów wewnętrznych do zmysłowej władzy pożądawczej, czyli uczuciowości?

Odpowiedź doktoranta: Stosunek między nimi został opisany przez Akwinatę poprzez określenia sensualitas i sensibilitas. Zmysły wewnętrzne są zmysłowymi władzami poznawczymi i odnoszą się do przedmiotów zmysłowych (sensibilia). Gdy władze te są w akcie poznania, wówczas ich stan Tomasz opisuje używając określenia species sensibilis. Natomiast zmysłowość (sensualitas) i jej skutek - uczuciowość  jest związana z władzami pożądawczymi. Działanie tych władz jest uzależnione od działania zmysłów wewnętrznych, a wyraża się w uczuciach jako zareagowaniu na przedstawione przez zmysły wewnętrzne zmysłowe dobro lub zło.

e\ Ks. prof. UKSW dr hab. Ryszard Moń: Profesor Stefan Swieżawski rozróżnił rozum od intelektu, jak zatem, według doktoranta, można opisać stosunek rozumu do intelektu w oparciu o koncepcję zmysłów wewnętrznych?

Odpowiedź doktoranta: Akwinata wielokrotnie nazywa władzę osądu myślowego (vis cogitativa) - ratio particularis, rozumem szczegółowym. Podkreśla w ten sposób, że władza ta działa poprzez charakterystyczny akt jakim jest rozumowanie (discursio) oraz łączenie (collatio). Tomasz z Akwinu konsekwentnie zatem odróżnia władzę od jej aktu zarówno na poziomie intelektualnym, jak i zmysłowym. Na poziomie intelektualnym określenie „rozumu” związane jest z aktem intelektu. Na poziomie zmysłowym określenie „rozum szczegółowy” związane jest z aktami władzy osądu myślowego.

f\ Ks. prof. UKSW dr hab. Paweł Mazanka: Czy istnieją jakieś współczesne interpretacje zagadnienia zmysłów wewnętrznych?

Odpowiedź doktoranta: Podejmowane w rozprawie analizy dotyczyły współczesnych interpretacji tego problemu, zarówno w ujęciach tomistycznych jak i nietomistycznych. Doprowadziło to do odróżnienia interpretacji historycznych oraz systemowych. Do ujęć historycznych zaliczyć można chociażby ujęcia H.A. Wolfsona, D. Black, natomiast ujęcia systemowe prezentują P. Siwek, D. Mercier, M. A. Krąpiec.

g\ Prof. zw. dr hab. Antoni B. Stępień dopowiedział: Różnica między metafizykalną teorią Tomasza a współczesnym ujęciem jest taka, że w koncepcji Tomasza podkreślano strukturalny aspekt władz, a współcześnie dominuje ich aspekt funkcjonalny; współcześnie bada się przede wszystkim poznanie w aspekcie współpracy intelektu i zmysłów. To są dwa komplementarne ujęcia. Na przykład u J.P. Sartre’a w badaniach nad pamięcią dominuje aspekt funkcjonalny, gdzie badane są gotowe rezultaty współpracy intelektu i zmysłów, w postaci poznawczych aktów intelektualno-zmysłowych. Dlatego można konfrontować i porównywać podejście wcześniejsze i obecne, ale ważne jest, aby ich nie „mieszać”. Trzeba je zrozumieć, aby móc konfrontować.

7. Pytania pozostałych uczestników obrony doktorskiej:

a\ Dariusz Puścian: Jaki jest wpływ filozofów arabskich na Tomaszową koncepcję zmysłów wewnętrznych?

Odpowiedź doktoranta: Wpływ ten może być rozpatrywany „globalnie” oraz „lokalnie”. Wpływ „globalny” związany jest z generalną recepcją filozofii arabskiej w różnych ujęciach i tekstach św. Tomasza. Wpływ „lokalny” natomiast wyrażałby recepcję szczegółowych rozstrzygnięć filozofów arabskich, które wpłynęły na konkretne kwestie Akwinaty. Doskonałym przykładem jest fragment Summa Theologiae (S. Th I, q. 78, a. 4), który jest pełnym wykładem zagadnienia zmysłów wewnętrznych. Mimo, że Akwinata przywołuje w nim zdania Awicenny, to jednak dystansuje jego rozwiązania. Natomiast przyjmuje rozwiązania Awerroesa, co jest widoczne pod koniec korpusu artykułu. Koncepcja zmysłów wewnętrznych tak naprawdę została najmocniej rozwinięta w filozofii arabskiej, a trzynastowieczni filozofowie często przejmowali ich ujęcia, jednocześnie odnosząc się do nich krytycznie.

b\ Ks. prof. UKSW dr hab. Jan Krokos: W pracy występuje specyficzne rozumienie „teorii poznania”. Czym różni się teoria poznania od metafizyki poznania - w dwóch rozdziałach pracy mówi się o nich osobno?

Odpowiedź doktoranta: Dwa ostatnie rozdziały miały na celu uwypuklenie z jednej strony pryncypiów, zasad wokół których zbudowana jest koncepcja zmysłów wewnętrznych (co miała prezentować perspektywa metafizyczna), z drugiej strony podkreślić samo poznanie zmysłowo-intelektualne, w którym podstawowe znaczenie mają zmysły wewnętrzne. Tomaszowa teoria poznania jest metafizyką poznania, a  odróżnienie w niej teoriopoznawczej perspektywy podyktowane było samym określeniem poznania jako procesu nabywania form poznawczych – species sensibilis oraz species intelligibilis.

c\ Ks. prof. UKSW dr hab. Jan Krokos: Czy pod wpływem dyskusji nie należałoby przeformułować tematu i struktury pracy?

Odpowiedź doktoranta: Doktorant zgodził się z uwagą Księdza Dziekana. Przyznał, że tytuły dwóch ostatnich rozdziałów powinny zostać przeformułowane, chociażby na ujęcie strukturalne i genetyczne lub połączone w jeden rozdział po to, aby nie przeciwstawiać w badaniach metafizyki i teorii poznania św. Tomasza z Akwinu.

8. Po opuszczeniu sali przez doktoranta i gości odbyła się dyskusja recenzentów i członków Komisji nad przebiegiem obrony pracy doktorskiej.

9. W wyniku głosowania Komisja postanowiła przedstawić Radzie Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej UKSW wniosek o nadanie mgr Michałowi Zembrzuskiemu stopnia naukowego: doktor nauk humanistycznych.

Przewodniczący Komisji, ks. dziekan Jan Krokos ogłasza wynik głosowania

Gratulacje od dr Izabelli Andrzejuk

Dr Michał Zembrzuski ze studentami: Adrianem Anczarskim, Łucją Dubrawską i Konradem Czopkiem

Sprawozdanie: Magdalena Płotka

Zdjęcia: Dorota Zapisek